20 Haiku hinggil sa typhoon Haikui

20 HAIKU HINGGIL SA TYPHOON HAIKUI

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nananalasa ngayon sa bansa ang bansang Hanna, na ang international name ay Haikui. Sa una kong basa sa Ulat Panahon sa pahayagang Pilipino Star Ngayon, ito'y Haiku, isang anyo ng pagtulang Hapones, na may pantigang 5-7-5. Subalit nang muli kong tingnan, Haikui pala, hindi typhoon Haiku. Gayunpaman, naisipan kong kumatha ng ilang haiku hinggil sa typhoon Haikui.

Ilang pantig ba ang Haikui? Ang pronunciation o pagkabigkas sa bagyong Haikui, ayon sa http://paladinofstorms.net/cyclone/typhoon.html ay Haikui "high-kway". Ibig sabihin, dalawang pantig. Subalit maaari ring tatlong pantig dahil sa titik k.

Kaya pinakinggan ko ang bigkas sa isang balita sa bidyo na https://www.youtube.com/watch?v=ezu0aAxSYsA na may pamagat na Haikui expected to become another typhoon threat - August 29, 2023, binasa ang Haikui na haykuwi. Tatlong pantig.

Dahil may titik k, kaya ipinagpalagay ko nang tatlong pantig pati ang naunang saliksik na "high-kway. Narito ang ilang haiku na kinatha ko hinggil sa bagyong Haikui.

1

bagyong Haikui

ay kaylakas na bagyo

mag-ingat tayo

2

ang ibong gala

sa bagyo'y basang-basa

tila tulala

3

ingat sa ihi

ng daga pag nagbaha

lestospirosis

4

dyip ay tumirik

at pasahero'y siksik

sa baha't trapik

5

di pala haiku

kundi bagyong Haikui

ang pagkasabi

6

pinagmamasdan

ko ang bahang lansangan

kaligaligan?

7

ang bagyong Hanna

na Haikui rin pala

nananalasa

8

dumapong ibon

sa kawad ng kuryente

sa bagyo'y ginaw

9

mapapakain

sana ang mga anak

kahit may unos

10

pag nadisgrasya

ka sa manhole na bukas

sinong sisihin?

11

sa botang butas

pag nilusong sa baha

ay, alipunga

12

papasok pa rin

sa trabaho, baha man

nang makabale

13

hawakang husay

iyang payong mong taglay

baka matangay

14

kaygandang dilag

ang kasabay sa baha

puso'y pumitlag

15

pulos basura

sa kalye'y naglipana

anod ng baha

16

bubong na butas

aba'y tagas ng tagas

sinong gagawa

17

kayraming plastik

na nagbara sa kanal

walang magawa?

18

basa ng dyaryo

o makinig ng radyo

kapag may bagyo

19

tagas na tubig

ay ipunin sa timba

pang-inidoro

20

kapag may unos

mabuti't may PAGASA

makapaghanda

09.04.2023

Maling impormasyon sa aklat na "Filipino Food"

MALING IMPORMASYON SA AKLAT NA "FILIPINO FOOD"

Maikling sanaysay at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nabili ko ang aklat na What Kids Should Know About Filipino Food, Second Edition, sa Fully Booked Gateway, Cubao, QC nito lang Abril 17, 2023. Sinulat ito ni Felice Prudente Sta. Maria, at may mga dibuho ni Mika Bacani. Batay sa pamagat, ang aklat na ito'y para sa mga tsikiting, sa mga bata, nag-aaral man o hindi. Inilathala ito ng Adarna House noong 2016.

Ano nga bang makukuhang aral dito ng ating mga tsikiting kundi tungkol sa pagkaing Pinoy? Mabatid ang iba't ibang pinagmulan at anu-ano ang mga pagkaing Pinoy mula sa iba't ibang dako ng bansa.

Subalit may nakita akong mali sa isang entri. Opo, maling impormasyon. Marahil may iba pang mali subalit hindi natin alam pa. Nakasulat sa pahina 45, sa ilalim ng talaan ng Calabarzon na mula sa Quezon province ang bagoong Balayan. Alam ko agad na mali dahil taga-Balayan, Batangas ang aking ama, at paborito kong sawsawan ang bagoong Balayan.

Sa talata ng Batangas, ito ang nakasulat: Batangas adds adobong dilaw, bulalo, maliputo, sinigang na tulingan, and tawilis.

Sa talata ng Quezon ay ito naman: Quezon brings bagoong Balayan, barako coffee, lambanog, pansit habhab, patupad rice cake, paksiw na bituka ng kalabaw, hand-size oval tamales, and sinaing na tulingan.

Sa Batangas ay kilala rin ang barako coffee at sinaing na tulingan. Subalit hindi sa Quezon mula ang bagoong Balayan, kundi sa Balayan, Batangas.

Marahil, ininebenta rin ang produktong bagoong Balayan sa ilang bayan sa Quezon at patok ito roon. Kaya ipinagpalagay ng awtor na ang bagoong Balayan ay mula sa lalawigan ng Quezon, subalit kung nagsaliksik lamang siya, at marahil ang nag-edit ng kanyang aklat, makikitang mali ang entri na iyon sa aklat. Na ang bagoong Balayan pala ay produktong galing sa Balayan, Batangas.

Marahil sa Ikatlong Edisyon ng nasabing aklat ay maiwasto na ang maling entri.

Ginawan ko ng tula ang usaping ito:

KAMALIAN SA LIBRONG "FILIPINO FOOD"

sa aklat na Filipino Food ay may kamalian

mula raw sa Quezon province ang bagoong Balayan

mali po ito't dapat itama, batid ko iyan

pagkat ama ko'y Balayan, Batangas ang minulan

aklat itong nagbibigay ng maling impormasyon

sa mga batang baka nagbabasa nito ngayon

ano bang dapat gawin upang maitama iyon

sikat na Adarna House pa ang naglathala niyon

marahil nang minsang nagpa-Quezon ang manunulat

ay doon nga natikman ang bagoong na maalat

habang kumakain at nagsasaliksik ngang sukat

sa kwadernong dala'y agad niya iyong sinulat

subalit dapat nilaliman ang pananaliksik

lalo't sa impormasyon ang libro'y siksik at hitik

di napansin ng editor? o di na lang umimik?

aba, ito po'y iwasto nang walang tumpik-tumpik

08.25.2023

Salin ng demystify

SALIN NG DEMYSTIFY

Maikling sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Wala akong makitang eksaktong salin ng demystify sa wikang Filipino. Wala nito sa UP Diksiyunaryong Filipino, o maging sa English-Tagalog Dictionary ni Leo James English.

Hinanap ko rin sa internet ang eksaktong salin ng demystify, subalit wala rin. Kaya hinanap ko ang etymology o pinagmulan ng salitang demistify.

Hanggang mapadako ako sa antonym ng demystify. Nakita ko ang mystify.

Ayon sa English-Tagalog Dictionary ni Leo James English, p. 645, ang mystify ay verb: to bewilder purposely; puzzle; perplex: Magpataka, papagtakhin. The magician's tricks mystified the audience: Nakapagtataka sa mga tao ang mga dayâ (panlilinlang) ng salamangkero.

to bewilder purposely, ibig sabihin, may layunin na pagtakahin o magtaka tayo

Kung mystify ay may layuning magtaka tayo, ang demystify ay may layuning huwag tayong magtaka. Ibig sabihin, may layuning magpaliwanag. May paliwanag.

Wala namang mystify sa UP Diksiyonaryong Filipino, sa pahina 805, na dapat nasa gitna ng mga salitang mysticism at mystique.

Kaya sa artikulong "Demystifying Contractualization: Why Manpower Agencies are Useless?" ni Atty. Luke Espiritu, na inilathala niya sa socmed noong Mayo 24, 2018, ito ay isasalin ko nang "Pagpapaliwanag sa Kontraktwalisasyon: Bakit Walang Saysay ang mga Ahensyang Kumukuha ng Trabahador?"

Isa pa iyan, ang manpower agencies ay isinalin ko sa "mga ahensyang kumukuha ng trabahador".

Lahat ng ito ay malayang salin, na ang pangunahing layunin ay mas maunawaan ng karaniwang masa ang buong artikulo.

Isa sa pinagkaaabalahan kong proyektuhin ang malayang salin ng buong artikulong "Demystifying Contractualization: Why Manpower Agencies are Useless?" ni Atty. Luke Espiritu, upang mas maunawaan pa ng masa ang isyung ito ng kontraktwalisasyon. At mailathala ang salin nito sa limang papel na talikuran at i-staple ko sa gitna, upang ipamahagi sa higit na nakararaming manggagawa.

Bahagi rin ito ng pagsisikap nating maitaguyod ang wikang Filipino, lalo na ngayong Agosto, ang Buwan ng Wika, upang mas higit pa tayong magkaunawaan.

08.18.2023

Ang aklat ng mga kwento ni Manuel Arguilla

ANG AKLAT NG MGA KWENTO NI MANUEL ARGUILLA

Munting sanaysay at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Hindi na ako nagdalawang isip na bilhin ang aklat na "The Essential Manuel Arguilla Reader" nang minsang mapagawi ako sa Malabon City Square sa Letre. Nito lang Hulyo 17, 2023, nang manggaling ako sa tanggapan ng Samahan ng Mamamayan - Zone One Tondo Organization (SM-ZOTO) sa Navotas, at nang pauwi na ay nilakad ko mula roon hanggang sa MC Square.

Sa sangay ng National Book Store sa MC Square ko nakita ang nasabing aklat na nagkakahalaga ng P250.00, at agad ko iyong binili. Klasiko na kasi sa panitikang Pilipino ang awtor, at bihira na ang koleksyon ng kanyang mga akda. Mabuti't natyempuhan ko iyon. Kilala siya dahil ilang beses na siyang nababanggit sa mga sanaysay hinggil sa panitikang Pilipino sa wikang Ingles bago pa ang panahon ng pananakop ng Hapon sa ating bayan. Inilathala iyon ng Anvil Publishing noong 2019. 

Si Manuel Arguilla ang isa sa mga manunulat na Ilokano sa wikang Ingles noong panahon bago mag-Ikalawang Daigdigang Digmaan (WWII). Popular na nababanggit sa ilang mga sanaysay ang kanyang maikling kwentong "How My Brother Leon Brought Home a Wife," kung saan nagwagi iyon ng unang gantimpala sa Commonwealth Literary Contest noong 1940.

Ayon sa likod na pabalat ng aklat, karamihan sa kanyang mga kwento ay naglalarawan ng buhay sa Nayon ng Nagrebcan, sa Bauang, La Union, kung saan siya isinilang noong 1911. Nagtapos siya ng Bachelor of Arts in Education noong 1933 sa Unibersidad ng Pilipinas. Naging kasapi siya at sa kalaunan ay naging pangulo ng UP Writers' Club at naging patnugot ng Literary Apprentice. Napangasawa niya si Lydia Villanueva na isa ring magaling na manunulat, at nanirahan sila sa Ermita, Maynila.

Nagturo si Arguilla ng malikhaing pagsusulat sa Unibersidad ng Maynila at nagtrabaho sa Bureau of Public Welfare bilang managing editor ng Welfare Advocate hanggang 1943. Hanggang siya'y mahalal sa Board of Censors. Sa kalaunan, lihim niyang itinatag ang isang yunit paniniktik ng gerilya noong panahon ng digmaan laban sa Hapon. Noong Agosto 1944, nadakip ng mga kalaban si Manuel Arguilla at pinatay ng mga Hapon.

Ang nasabing aklat ay may Pambungad ni Jose Y. Dalisay Jr., isa ring manunulat at nakapaglathala na ng nasa higit tatlumpung aklat. Ayon kay Dalisay, may labingsiyam na kwento si Arguilla sa koleksyon nito noong 1940, na pinamagatang "How My Brother Leon Brought Home a Wife and Other Short Stories".

Gayunman, may nadagdag na anim na akda sa "The Essential Manuel Arguilla Reader" na binubuo ng  dalawampu't apat na maikling kwento at isang sanaysay. Talagang kasasabikan mong basahin ang mga ito, hindi lang dahil magaganda ang mga kwento, kundi dahil kakaunti lang ang mga manunulat na Pilipino sa wikang Ingles ang nalathala bago magkadigma. Kumbaga, mga klasikong kwento talaga. Pinagsikapan talaga ng tagapaglathala ng aklat na hanapin pa ang ibang akda ni Arguilla.

Narito ang pamagat ng 25 akda ni Arguilla sa nasabing aklat, batay sa talaan ng nilalaman, kung saan dalawampu't apat ay kwento, habang may isang sanaysay - ang Rereading the Noli, Fili.

1. Midsummer

2. Morning in Nagrebcan

3. Ato

4. Heat

5. A Son is Born

6. The Strongest Man

7. How My Brother Leon Brought Home a Wife

8. Mr. Alisangco

9. Though Young He is Marries

10. The Maid, the Man, and the Wife

11. Elias

12. Imperfect Farewell

13. Felisa

14. The Long Vacation

15. Caps and Lower Case

16. The Socialists

17. Epilogue to Revolt

18. Apes and Men

19. Rice

20. Grit

21. Misa de Gallo

22. Epilogue to a Life

23. Seven Bedtime Stories

24. Rereading the Noli, Fili

25. Rendezvous at Banzai Bridge

Sa http://pinoylit.webmanila.com/filipinowriters/arguilla.htm ay nasaliksik natin ang 19 na kwento sa "How My Brother Leon Brought Home a Wife and Other Short Stories", at ang nadagdag na anim sa "The Essential Manuel Arguilla Reader" ay ang huling anim na kwento nito - ang Grit, Misa de Gallo, Epilogue to a Life, Seven Bedtime Stories, Rereading the Noli, Fili, at ang Rendezvous at Banzai Bridge. Mabuti't ang anim na iyon ay natagpuan pa ng mga makabagong mananaliksik upang ating mabasa at manamnam ang iba pa niyang akda. Maraming salamat.

Sa pagninilay, sinubukan kong gawan ng tula si Manuel Arguilla, batay sa ilang mga saliksik:

MANUEL ARGUILLA, MAHUSAY NA MANUNULAT

tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

isang mahalagang moog ng ating panitikan

si Manuel Arguilla, manunulat mula Nagrebcan

sa Bauang, La Union; sa kanyang angking kahusayan

ay nakapagsulat ng kwentong sadyang kainaman

siya ay Ilokanong nagsulat sa wikang Ingles

inilarawan ang Nagrebcan sa akdang makinis

ikinwento ang buhay ng dukhang sa dusa'y labis

pati magsasakang sa pagkadalita nagtiis

B. A. in Education ang kursong tinapos niya

naging kasapi't pangulo ng U.P. Writers's Club pa

sa Literary Apprentice naging patnugot siya

naging managing editor ng Welfare Advocate pa

labingsiyam na kwento ang una niyang koleksyon

na sa atin ay pamana ng kanilang kahapon

dalawampu't apat na kwento't 'sang sanaysay ngayon

anim na bagong saliksik na sa aklat tinipon

sa huling bahagi ng buhay sa bayan naglingkod

sa mga gerilyang Pilipino'y naging gulugod

nilabanan ang mga Hapon, kasamang sumugod

hanggang dakpin siya't pinaslang ngunit di lumuhod

mabuhay ka, Manuel Arguilla, at iyong sulatin

bawat akda'y pamana sa henerasyong parating

maraming salamat sa kwento, bayaning magiting

at di ka na maglalaho sa panitikan natin

08.01.2023

Paghahanap sa libro ni Pilosopo Tasyo, si VS Almario, at ang nobelang Tasyo ni EA Reyes

PAGHAHANAP SA LIBRO NI PILOSOPO TASYO, SI VIRGILIO ALMARIO, AT ANG NOBELANG TASYO NI ED AURELIO C. REYES

Maikling saliksik ni Gregorio V. Bituin Jr.

Isang panibagong dakilang layon na naman ang nadagdag sa aking balikat: ang ipalaganap ang nobelang Tasyo ng namayapang awtor Ed Aurelio "Sir Ding" C. Reyes.

Bunsod ito ng sinulat ni national artist for literature Virgilio S. Almario sa kanyang kolum na Sarì-Sámot sa Filipino Ngayon sa pesbuk, na pinamagatang Ang Libro ni Pilosopo Tasyo. Ito'y nasa kawing na: https://www.facebook.com/photo/?fbid=698097328988568&set=a.503294381802198

Ayon sa kanya, "Mabuti pa ang mga hiyas ni Simoun at pinakinabangan ng panitikan. Noong 1941, sumulat si Iñigo Ed. Regalado ng isang mahabàng tulang pasalaysay, ang Ibong Walang Pugad, at dinugtungan niya ang mga nobela ni Rizal. Pinalitaw niyang may anak si Elias, at sinisid nitó ang kayamanan ni Simoun, at ginámit sa kawanggawa para tulungan ang mga dukha. Nitong 1969 inilathala naman ni NA Amado V. Hernandez ang nobelang Mga Ibong Mandaragit, at isang gerilya ang sumisid sa kayamanan ni Simoun para gamítin sa kampanya laban sa mga gahaman ng lipunan. Ngunit walâng nagkainspirasyong kupkupin ang mga libro ni Pilosopo Tasio."

Mayroon. May nobelang Tasyo si Sir Ed Aurelio C. Reyes na nalathala pa noong 2009. Mababasa ninyo ang buong nobela, na may labimpitong kabanata sa kawing na: http://bookmakers-phils.8m.net/tasyo-opening.htm

Hindi sapat ang karampot kong salapi dahil pultaym na tibak upang matustusan ang pagpapalathala ng aklat na Tasyo. Subalit bakit ko tutustusan?

Matagal ko nang kakilala si Sir Ding Reyes, mula pa noong 1995 sa Kamayan para sa Kalikasan Forum sa EDSA, at sa paglulunsad ng Seremonya ng Kartilya ng Katipunan na sinamahan ko sa Titus Brandsma sa QC. Nakasama ko siya bilang associate editor ng pitong isyu ng magasing Tambuli ng Dakilang Lahi noong 2006. Magkasama rin kami sa Kamalaysayan (Kaisahan sa Kamalayan sa Kasaysayan). Namayapa siya noong 2015

Kaya nang mabatid ko ang sinabing iyon ni Sir Virgilio S. Almario, na guro ko sa Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA) mula Setyembre 2001 hanggang Marso 2002, hinggil sa walang nagpatuloy o nag-usisa man lang hinggil sa librong naiwan ni Pilosopo Tasyo, agad akong dapat magsalita. Dahil ang pananahimik ay pagiging walang pakialam sa kabila ng may alam.

Kung may mga awtor na nagdugtong sa nobela ni Rizal, may awtor ding gumawa ng nobela hinggil sa naiwang sulatin ni Pilosopo Tasyo - si Sir Ed Aurelio C. Reyes, kung saan ang kanyang nobela ay pinamagatang TASYO: Ngayon na ba ang Bukas sa Habilin ng Pantas?

Marahil, dahil ang kanyang nobelang Tasyo na nakalathala bilang aklat ay kumalat o naibenta lamang sa loob ng kanyang sirkulo, o sa mga kaibigan, o sa kanyang mga estudyante, hindi iyon talaga lumaganap. Hindi iyon talaga nailagay sa mga kilalang tindahan ng aklat. Nakita ko rin ang kopyang ito noong nabubuhay pa siya subalit hindi ako nakabili. Makikita pa sa pabalat ng aklat ang nakasulat sa baybayin. Kilala ko rin si Sir Ding kung saan sa kanya rin ako natuto ng pagbu-bookbinding ng kanyang mga aklat.

Marahil, kung nailathala ito ng mga kilalang publishing house sa bansa, baka nagkaroon ito ng mga book review, dinaluhan ng mahilig sa panitikan at kasaysayan ang paglulunsad nito, at nabatid ito ni Sir Almario.

Ngayong patay na ang may-akda ng Tasyo, marapat naman nating itaguyod ang kanyang nobela sa mga hindi pa nakakaalam, upang maisama rin ito sa mga book review at sa kasaysayan ng mga nobela sa Pilipinas. Sa ngayon, iyan ang aking magagawa sa nobela ng isang mabuting kaibigan - ang itaguyod ang kanyang nobelang Tasyo sa mas nakararaming tao. Hindi man natin ito nailathala bilang aklat ay nakapag-iwan naman siya ng kopya ng buong nobela sa internet. 

Tara, basahin natin ang online version ng labimpitong kabanatang nobelang Tasyo sa kawing na: http://bookmakers-phils.8m.net/tasyo-opening.htm. Maraming salamat.

Isama ang karapatang pantao at kalikasan sa Panatang Makabayan

ISAMA ANG KARAPATANG PANTAO AT KALIKASAN SA PANATANG MAKABAYAN

Maikling pagninilay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Bilang masugid na mambabasa ng magasing Liwayway, nabasa ko sa kolum ni Sir Pat V. Villafuerte sa Liwayway, isyu ng Abril 2023, pahina 35-37, ang hinggil sa pag-amyenda sa Panatang Makabayan. Dahil dito'y agad kong sinaliksik ang mismong DepEd Order No. 004 na kanyang binanggit, kung saan mada-download ang kopyang iyon sa kawing na https://www.deped.gov.ph/wp-content/uploads/DO_s2023_004.pdf.

Nitong Pebrero 14, 2023, kasabay ng Araw ng mga Puso, ay inilabas ng Kagawaran ng Edukasyon ang dalawang pahinang DepEd Order No. 004, hinggil sa pag-amyenda sa Panatang Makabayan. Nilagdaan ito ni VP Sara Z. Duterte, kalihim ng DepEd. 

Ayon sa Talata 1 ng nasabing Order, sa pamamagitan ng Batas Republika Blg, 1266, na kilala ring An Act Making Flag Ceremony Compulsory in All Educational Institutions, binibigyan ng awtorisasyon ang Kalihim ng Edukasyon na mag-isyu ng mga alituntunin at patakaran (rules and regulations) para sa tamang pagsasagawa ng seremonya o pagpupugay sa watawat (flag ceremony). 

Nabanggit naman sa Talata 2 ang Batas Republika Blg, 8491, na kilala ring Flag and Heraldic Code of the Philippines.

Sa Talata 3 ipinaliwanag ang sanhi ng pag-amyenda sa Panatang Makabayan. Sa inisyatiba ng Office of the Undersecretary for Curriculum and Teaching (OUCT), maraming organisasyon ang kinonsulta hinggil sa pagbabago ng terminolohiya o salita sa Panatang Makabayan. Ang pag-amyenda ay batay sa pagpapalit ng nagdarasal sa nananalangin. Dahil mas wikang Filipino raw ang nananalangin kaysa nagdarasal, at hindi nakabatay sa relihiyon, kundi kasama na rin ang paniniwala ng mga katutubo.

Gayunpaman, nakikita kong may kakulangan pa sa Panatang Makabayan, dahil hindi nababanggit ang paggalang sa karapatang pantao, na palagay ko'y dapat ilagay bilang makabayan, at ang pangangalaga sa kalikasan.

Ito ngayon ang buong katitikan ng Panatang Makabayan:

Iniibig ko ang Pilipinas,

aking lupang sinilangan

tahanan ng aking lahi;

kinukupkop ako at tinutulungang

maging malakas, masipag at marangal.

Dahil mahal ko ang Pilipinas,

diringgin ko ang payo

ng aking mga magalang,

susundin ko ang tuntunin ng paaralan,

tutuparin ko ang tungkulin

ng mamamayang makabayan; 

naglilingkod, nag-aaral, at nananalangin

nang buong katapatan.

Iaalay ko ang aking buhay,

pangarap, pagsisikap

sa bansang Pilipinas.

Noong bata pa ako'y iba ang nakatitik, na medyo kabisado pa ng marami kong kapanahon, na binanggit din sa kolum ni Sir Pat Villafuerte:

Panatang Makabayan

Iniibig ko ang Pilipinas.

Ito ang tahanan ng aking lahi.

Ako'y kanyang kinukupkop at tinutulungan

Upang maging malakas, maligaya at kapaki-pakinabang.

Bilang ganti ay diringgin ko ang payo ng aking mga magulang.

Susundin ko ang mga tuntunin ng aking paaralan.

Tutuparin ko ang mga tungkulin ng isang mamamayang

Makabayan at masunurin sa batas.

Paglilingkuran ko ang aking bayan

Nang walang pag-iimbot at ng buong katapatan.

Sisikapin kong maging isang tunay na Pilipino

Sa isip, sa salita at sa gawa.

Sa bagong Panatang Makabayan, maraming nabago, tulad ng nawala ang pagiging tunay na Pilipino, at masunurin sa batas. Subalit nais kong mag-ambag kung sakaling aamyendahan muli ang Panatang Makabayan. Dapat maisama ang paggalang sa karapatang pantao, at ang pangangalaga sa kalikasan, na marahil ay ganito ang kalalabasan:

Panatang Makabayan

Iniibig ko ang Pilipinas,

aking lupang sinilangan

tahanan ng aking lahi;

kinukupkop ako at tinutulungang

maging malakas, masipag at marangal.

Dahil mahal ko ang Pilipinas,

diringgin ko ang payo

ng aking mga magalang,

susundin ko ang tuntunin ng paaralan,

tutuparin ko ang tungkulin

ng mamamayang makabayan

na gumagalang sa karapatang pantao

at nangangalaga sa kalikasan,

naglilingkod, nag-aaral, at nananalangin

nang buong katapatan.

Iaalay ko ang aking buhay,

pangarap, pagsisikap

sa bansang Pilipinas.

Kaya inaanyayahan ko ang iba't ibang pambansang samahan sa karapatang pantao at kalikasan, na magtulong-tulong upang ipasok ang mga salitang "gumagalang sa karapatang pantao at nangangalaga sa kalikasan" sa Panatang Makabayan. Mabuti pang bata pa lang sila ay batid na nila kung ano ang karapatang pantao, at bakit sa nagbabagong klimang nararanasan ng daigdig na hindi na dapat umabot pa sa 1.5 degri Celsius ang pag-iinit pa ng mundo, ay dapat maukit na sa isipan ng mga kabataan ang pangangalaga sa nag-iisa nating mundo, ang Earth. There is no Planet B, ika nga nila.

Maaari nating ihain ang mungkahing ito sa mga kakampi natin sa Kongreso, tulad ni Congressman Edcel Lagman, na isa sa naghain ng panukalang batas na Human Rights Defenders (HRD) Protection Bill, na gawan ng panukalang batas na isama ang "paggalang sa karapatang pantao at pangangalaga sa kalikasan" sa Panatang Makabayan.

Kaya sa mga kilala kong samahan ng karapatang pantao at samahang makakalikasan, nawa ito'y bigyang pansin. Tinatawagan ko ng pansin ang mga samahang kilala ko at di pa kilala, tulad ng Philippine Alliance of Human Rights Advocates (PAHRA), In Defense of Human Rights and Dignity Movement (IDefend), PhilRights, Families of Victims and Involuntary Disappearance (FIND), Green Convergence for Safe Food, Healthy Environment and Sustainable Economy (Green Convergence), Rights of Nature Ph, GreenPeace Philippines, Haribon, Environmental Studies Institute (ESI) ng Miriam College, Saniblakas ng Inang Kalikasan (SALIKA), Makakalikasan Party, Partido Lakas ng Masa (PLM), Philippine Movement for Climate Justice (PMCJ), Teacher' Dignity Coalition (TDC), Commission on Human Rights (CHR), Department of Environment and Natural Resources (DENR), at marami pang iba.

Maaaring sa ngayon ay hindi basta maisingit ang "paggalang sa karapatang pantao" sa Panatang Makabayan, bagamat maaaring mailagay ang "pangangalaga sa kalikasan" dahil ang Kalihim ng DepEd ay anak ng dating Pangulong Duterte, na nagpasimula ng madugong drug war na sanhi ng maraming kamatayan o pagpaslang, tulad ng nangyari sa estudyanteng si Kian Delos Santos, na diumano'y huling sinabi sa mga pulis ay "Huwag po. May exam pa ako bukas..." subalit siya pa rin ay pinaslang. 

Gayunpaman, maganda na itong itanim sa kasalukuyang henerasyon upang dumating ang panahon na mailagay din sa Panatang Makabayan ang mga salitang "paggalang sa karapatang pantao at pangangalaga sa kalikasan".

Panghuli, taospusong pasasalamat sa retiradong guro ng Philippine Normal University (PNU) sa kanyang kolum kaya nabatid natin na may amyenda pala sa Panatang Makabayan. Muli, salamat, Sir Pat! Mabuhay ka!

Mayo 4, 2023, Lungsod Quezon

Sino ang awtor na si H. P. Lovecraft?

SINO ANG AWTOR NA SI H. P. LOVECRAFT?

Maikling sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Dahil sa kagustuhan kong mag-aral ng ibang estilo ng pagkukwento ay nakita ko sa bilihan ng aklat ang Selected Stories ni H. P. Lovecraft. May dating ang apelyido niya dahil sa salitang LOVE. Dalawang pinagdugtong na salita: Love at Craft (pag-ibig at kasanayan, kundi man bapor). Mangingibig nga kaya ang awtor na ito, at matutunghayan ba ito sa kanyang mga sulatin?

Binili ko ang librong H. P. Lovecraft Selected Stories sa Fully Booked sa Gateway, Cubao, noong Agosto 1, 2022, sa halagang P179.00. Ang aklat ay may sukat na 4.25" x 7", na umaabot sa 304 pahina, kasama ang 14-pahinang naka-Roman numeral, at 28-pahinang Classic Literature: Words and Phrases adapted from the Collins English Dictionary. Inilathala ito ng Collins Classics. Ganito ang pagpapakilala kay Lovecraft sa likod na pabalat ng aklat:

"H. P. Lovecraft (1890-1937) never achieved commercial success during his lifetime and died in poverty. He was posthumously recognised as one of the most important writers of the horror genre, having laid the foundations for generations to come and inspired countless authors with his wildly imaginative stories of myths, monsters and madness."

Wow! Nakakabilib di ba? Lalo na yaong pariralang "inspired countless authors with his wildly imaginative stories" na talagang babasahin mo siya.

Sinubukan ko itong isalin sa wikang Filipino: "Si H. P. Lovecraft (1890-1937) ay di nakapagtamo ng komersyal na tagumpay noong nabubuhay pa siya at namatay sa kahirapan. Namatay na siya nang kinilala siya bilang isa sa pinakamahalagang manunulat ng mga akdang katatakutan, na nakapaglatag ng mga pundasyon para sa mga darating na henerasyon at nagbigay inspirasyon sa hindi mabilang na mga awtor sa pamamagitan ng kanyang mga malikhaing kwento ng mga alamat, mga halimaw, at kabaliwan."

Ang aklat na nabanggit ay naglalaman ng sampung kwento sa 262 pahina, na pamantungan o average ay 26 pahina bawat kwento. Ang pinakamaikli ay ang kwentong Dagon na may pitong pahina, habang ang pinakamahaba naman ay ang kwentong The Dunwich Horror na may 53 pahina.

Ang sampung kwentong ito at ang mga pahina ay ang mga sumusunod:

a. Dagon - p. 1

b. The Statement of Randolph Carter - 8

c. Herbert West - Reanimator - 16

d. The Outsider - 54

e. The Colour Out of Space - 62

f. The Call of Cthulhu - 97

g. The Silver Key - 134

h. The Dunwich Horror - 149

i. The Haunter of the Dark - 202

j. The Thing on the Doorstep - 231 

Ayon pa sa aklat, ang buo niyang pangalan ay Howard Phillips Lovecraft at isinilang sa Providence, Rhode Island noong 1890. Pinalaki siya ng kanyang lolo't lola, dahil ang kanyang ama'y nasa ospital dahil sa sakit sa utak. Bata pa'y nabasa na niya ang Grimm's Fairy Tales, mga akda ni Edgar Allan Poe, hanggang sa Metamorphoses ni Ovid (na iba pa pala sa Metamorphosis ni Franz Kafka). Sa gulang na siyam na taon ay nakapaglathala na siya ng magasing The Scientific Gazette.

Subalit siya'y masasakitin noong bata pa at nakaranas ng ilang ulit na nervous breakdown, o kalagayan ng pagkakasakit at nerbiyos na resulta ng matinding depresyon o pagkabalisa. Nang mamatay ang kanyang lola noong siya'y anim na taong gulang pa lang, siya'y madalas na binabangungot. Makalipas pa ang ilang taon, namatay naman ang kanyang lolo, at nadama niyang siya'y kaawa-awa. Kaya nasabi niya noon na siya'y nawalan na ng anuman (I have none!).

Hanggang naging mapag-isa na siya, di na nakihalubilo sa mga kaibigan at kaklase niya. Tumutok na lang siya sa agham at panitikan ng ikalabingwalong siglo. Nagpadala na siya ng mga liham sa mga pulp-fiction magazines at sa buwanang kolum hinggil sa astronomiya sa Providence Evening News. Noong 1914, naimbitahan siyang sumali sa United Amateur Press Association. 

Ang magasing The Vagrant ang unang naglathala ng kanyang akdang "The Alchemist" (na kaiba pa sa The Alchemist ni Paolo Coelho). Sinulat niya ang The Alchemist noong 1908, at nalathala noong 1916. Ang iba pa niyang akdang inilathala ng magasing The Vagrant ay ang "The Beast in the Cave" (na sinulat niya noong 1905) at nalathala noong 2018. Sumunod ay ang mga kwentong "The Tomb" at "The Statement of Randolph Carter". Noong 1919 ay nalathala ang "Dagon" kung saan dito nagsimula ang mga kwentong Cthulhu kung saan nakilala si Lovecraft.

Patuloy siyang nagbabasa ng iba pang akda at awtor. Hanggang mabasa niya ang mga bantog na horror writer na sina M. R. James, Guy de Maupassant, ang fantasy writer na si Lord Dunsany, at si Edgar Allan Poe. Noong 1922 ay nakilala niya ang manunulat ding si Clark Ashton Smith.

Nang ilunsad noong 1923 ang magasing Weird Tales, kilala na si Lovecraft ng mga editor. Sa pagitan ng 1924-1926, upang lumakas pa ang sirkulasyon ng magasin, kinomisyon nila si Lovecraft na maging ghost writer (bagamat walang kredito) ng serye ng mga kwentong nauugnay kay Harry Houdini, na kilalang escape artist.

Noong 1921, pagkamatay ng kanyang ina, nakilala ni Lovecraft ang manunulat din at negosyanteng si Sonia H. Greene sa isang pagtitipon ng National Amateur Press Association. Nagpakasal sila noong 1924 at lumipat sa New York kung saan napaligiran sila ng iba pang manunulat ng pulp-fiction. Natanggap din siya sa Kalem Club, isang grupo ng mga like-minded na awtor na ang apelyido'y nagsisimula sa K, L, o M.

Nakilala siyang lalo nang inilathala na ang maimpluwensiyang "The Call of Cthulhu" noong 1928, at pumokus sa kanya ang mga kaibigang nakapaligid na bumubuo ng Lovecraft Circle. Kabilang dito sina Clark Ashton Smith, Robert E. Howard, at August Derleth, kung saan natagpuan nila sa "The Call of Cthulhu" ang tinatawag na "Cthulhu Mythos" na isang bagong buong kalawakan na may sariling templo ng mga sinaunang diyos, kung saan nagbuo na ng mga bagong kwento mula rito sina Derleth.

Subalit ang kanyang nobelang "At the Mountains of Madness" ay inayawan dahil sa napakahaba umano, pakiramdam niya'y bigo siya. Kaya hindi na niya naisumite pa sa magasin noong 1933 ang kanyang kwentong "The Thing on the Doorstep", na nalathala na lang roon nang siya na'y namatay.

Hindi naging matagumpay ang kanyang pag-aasawa at naghiwalay sila ng kanyang asawa matapos lang ang dalawang taon. Ramdam niyang may pagsisisi ang pagkakapunta niya sa New York, kaya naisulat niya sa kanyang Tiya Lillian noong 1926, "It is New England I must have - in some form or other. Providence is part of me - I am Providence... Providence is my home, & there I shall end my days." ("Isang Bagong Inglatera ang dapat kong kalagyan - sa anumang anyo o iba pa. Bahagi ko na ang Providence - ako ang Providence... Ang Providence ang aking tahanan, at doon ko nais manahan sa aking mga huling araw.")

Nang magkahiwalay na sila, umuwi na si Lovecraft sa kanyang bayan ng Providence, at doon nagpatuloy ng pagsusulat. Nabuhay siya sa pamamagitan ng kanyang mga namana. Hanggang mabatid niyang may kanser na siya noong 1937, habang nabubuhay siyang wala nang panggastos. At namatay siya sa edad na apatnapu't anim.

Sa isang sanaysay niyang isinulat noong 1927 ay ipinahayag niya: "The oldest and strongest emotion of mankind is fear, and the oldest and strongest kind of fear is fear of the unknown. (Ang pinakamatanda at pinakamatinding damdamin ng sangkatauhan ay takot, at ang pinakamatanda at pinakamatinding uri ng takot ay ang takot sa hindi nababatid.)"

Isinulat naman niya kay Clark Ashton Smith noong 1930: "The true function of phantasy is to give the imagination a ground for limitless expansion... ("Ang tunay na tungkulin ng pantasya ay upang bigyan ang imahinasyon ng batayan para sa walang limitasyong pagpapalawak...)"

Makahulugan ang mga isinulat niyang iyon para sa mga manunulat ng kwento sa kasalukuyang panahon. Kaya ang pag-aralan ang kanyang mga sulatin ay isang malaking tungkulin ng mga manunulat ng kwento tulad ng inyong abang lingkod.

Sa ngayon ay binabasa-basa ko ang mga kwento ni H. P. Lovecraft upang matutunan din ang ilan niyang estilo na magagamit ko sa pagsusulat. At marahil ay masundan din ang kanyang yapak sa usaping pagsusulat.

Rights of Nature, isyu ng wika, POs, NGOs, gawaing pagsasalin at KWF

RIGHTS OF NATURE, ISYU NG WIKA, POs, NGOs, GAWAING PAGSASALIN, AT KWF

Munting pagninilay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nitong Marso 2023 ay dalawang seminar hinggil sa Rights of Nature ang aking dinaluhan. Ang una'y ang dalawang araw na kumperensya ng Commission on Human Rights (CHR) at Philippine Miserior Partnership Inc. (PMPI) hinggil sa Dignity and Rights for ALL noong Marso 14-15, 2023. Ang ikalawa'y ang Rights of Nature General Assembly (RoN GA) noong Marso 21-23, 2023. Kapwa ko dinaluhan iyon sa pamamagitan ng zoom, at nag-participate, bagamat may face-to-face. 

Sa ikatlong araw ng RoN GA, habang kinikritik at ineedit ng mga dumalo ang inihandang pahayag na nakasulat sa Ingles, dito'y narinig kong muli sa isang katutubo ang usaping wika. Sinabi niyang hindi nila maintindihan ang ginagawang pahayag sa RoN GA dahil nakasulat sa Ingles. Kaya sinabi na lang niya ang hinaing ng mga katutubo.

Sa isa pang naunang artikulo ay nabanggit ko ang pangangailangan ng isang ahensya ng gobyerno na mungkahi ko'y maging opisyal na tagasalin sa wikang Filipino ng mga batas ng bansa na nakasulat kadalasan sa wikang Ingles. Dahil naloloko ang mga katutubo dahil lahat ng dokumento ay nakasulat sa Ingles. Halimbawa ng dapat isalin ay ang IPRA (Indigenous People’s Rights Act) upang mas maunawaan pa ng mga katutubo, ang Safety Spaces Act para sa mga kababaihan, at ang UDHA (Urban Development and Housing Act) para sa mga maralita. Gumawa ng sariling salin ng UDHA noon ang KPML upang maunawaan ng maralita ang batas na iyon, subalit hindi iyon opisyal na salin. Baka sa korte ay matalo kami kung hindi angkop ang mga salitang naisalin. 

Bukod sa mga batas na nauna na nating naipahayag sa isang artikulo, dapat pati mga IRR o  Implementing Rules and Regulations ng bawat batas ay isalin din sa wikang Filipino, pati na sa wika ng mga rehiyon, tulad ng Ilokano, Igorot, Kapampangan, Ilonggo, Cebuano, Meranao, at iba pa. At ang ahensyang opisyal na tagasalin dapat ay ang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF). 

Kaya dapat amyendahan ang RA 7104 na nagtayo ng Commission on the Filipino Language (na orihinal na pangalan ng KWF batay sa batas) upang iatas sa ahensyang ito na, dahil sila ang komisyon sa wika, ay sila na ang dapat opisyal na tagasalin ng lahat ng batas ng ating bansa, mula sa wikang Ingles tungo sa wikang Filipino.  At  bawat batas na naisalin ay dapat tatakan ng "Opisyal na Salin ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF)”.

Isa pa, saan mang  pagtitipon, gaya ng RoN GA, ay hindi naman sa wikang Filipino nakasulat ang mga dokumento, kundi laging nasa Ingles. Ito kasi ang nakagisnan nating wika ng akademya, wika ng umano'y may pinag-aralan, ng elitista, ng makapangyarihan sa lipunan, habang ang wikang Filipino ang wika ng karaniwang tao, tulad ng maralita, manggagawa, mahihirap sa iskwater, atsay, pulubi, o marahil ay walang pinag-aralan. Paano pa ang mga katutubo na may sariling kultura at pinag-aralan, ngunit hindi wikang Ingles ang gamit kundi sariling wika? 

Ayon nga sa Kartilya ng Katipunan, “Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangus ng ilong at puti ng mukha, wala sa pagkaparing kahalili ng Dios, wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa; wagas at tunay na mahal na tao, kahit laking gubat at walang nababatid kundi ang sariling wika, yaong may magandang asal, may isang pangungusap, may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.” Ibig sabihin, ang wika ay dangal natin at pagkatao.

Simulan natin ito sa mismong hanay natin. Pagdating sa mga batas ng bansa, dapat ang KWF ang maging opisyal na tagasalin sa wikang Filipino. Habang sa mga POs (people’s organizations) at NGOs (non-government organizations), dapat pag-usapan din ang pagsasalin sa sariling wika ng mga dokumentong ating ipinababasa sa madla. Hindi lang sa wikang Filipino kundi sa wika rin ng mga rehiyon, na nabanggit na natin sa unahan. Paano ang mekanismo upang nagkakaisa tayo sa pagsasalin ng mga dokumento sa wikang nauunawaan ng mas higit na nakararami? Huwag nating hayaang ituring na bakya ang ating wika, ang wikang Filipino. Bagkus ay paunlarin pa natin ito, di lang sa pasalita kundi maging sa mga dokumento, kahit  thesis pa iyan sa pamantasan.

Maraming salamat sa katutubong Dumagat-Remontado na dumalo sa RoN at naihayag niya ang usaping wika. Dahil may batayan na ang tulad kong makata upang payabungin at itaguyod ang pagsasalin at pagsusulat sa sariling wika para sa at kagalingan ng higit na nakararami.

* Unang nalathala sa pahayagang Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng pambansang samahang Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), isyu ng Marso 16-31, 2023, pahina 14-15

Usapang Wika, Kaliwa Dam, Pagsasalin at KWF

USAPANG WIKA, KALIWA DAM, PAGSASALIN AT KWF 

Munting pagninilay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Isa ako sa mga nakasamang maglakad sa siyam na araw na Alay-Lakad Laban sa Kaliwa Dam mula Gen. Nakar, Quezon hanggang Malakanyang noong Pebrero 15-23, 2023. Pebrero 14 pa lang ay nag-date na kami ni misis dahil anibersaryo ng aming civil wedding at hapon ay bumiyahe na ako patungong General Nakar dahil doon ang simula ng lakaran, at Pebrero 24 na kami naghiwa-hiwalay matapos ang Alay-Lakad.

Bukod sa matingkad na isyu ng Kaliwa Dam na wawasak sa 291 ektaryang kagubatan, bukod sa maaapektuhan ang ilang libong pamilya ng katutubong Dumagat-Remontado, bukod sa mawawasak pati Agos River sa Gen. Nakar, isa sa pinakamatingkad na tumatak sa akin ay ang sinabi ni Nanay Conching, na isa sa lider ng mga katutubo, nang sinabi niya noong dumating kami sa Ateneo, Pebrero 22 ng gabi, na ang pinababasa sa kanilang mga dokumento ay pawang nakasulat sa Ingles, kaya hindi nila agad iyon maunawaan, kaya sila naloloko, kaya may ibang pumirma sa dokumento ng MWSS na pumapayag na umano sa Kaliwa Dam, gayong mahigpit nila itong tinututulan.

Matingkad sa akin ang usaping wika. Ako bilang manunulat at makata ay nagsasalin din ng mga akda, subalit paano kung isalin na’y mga dokumento’t batas ng bansa natin? Tayo ang bansang nagsasalita sa sariling wika ngunit mga dokumento’y nasa dayuhang wika. Tayo ang bansang mas iginagalang ang mga Inglisero dahil mataas daw ang pinag-aralan. Tingin ko, Pinoy na Inglisero’y sa Ingles nanghihiram ng respeto.

Matagal ko na itong napapansin at sa aking panawagan ay walang pumapansin. Mayroon tayong ahensya ng wika, subalit wala talagang ahensya ng pagsasalin, bagamat may sinasabing may naitayong Filipino Institute of Translation o FIT. Ayon sa UP Diksiyonaryong Filipino, pahina 507, ang Institute ay 1: samahan sa pagtataguyod ng agham, edukasyon, at iba pa; 2: ang tawag sa gusali nito; 3: paaralang nagtuturo ng teknikal o espesipikong larangan ng pag-aaral. Kaya ang FIT ay masasabi nating paaralan at hindi ahensya ng pamahalaan.

Ano nga bang nais kong sabihin? Dapat may ahensyang nagsasalin ng lahat ng batas ng Pilipinas mula sa Ingles tungo sa wikang Filipino, Tagalog man, Ilokano man, Cebuano, Ilonggo, at iba pa, kung saan bawat salin ng batas ay tatatakan na “Opisyal na Salin” at may seal ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF). Sa ngayon ay walang ganito. Kaya ang mga batas natin ay inuunawa natin sa wikang di agad nauunawaan ng ating mga kababayan, ng simpleng mamamayan, ng mga maralita. Mali ito. Dapat may gawin ang KWF dahil siya ang ahensyang nararapat sa gawaing pagsasalin. Bagamat sa batas na nagtayo sa kanya, ang Republic Act 7194, ay walang ganitong probisyon.

Kung may ahensyang naatasang magsalin ng lahat ng mga batas ng ating bansa at tatatakan na iyon ang Opisyal na Salin, mas makakatulong iyon sa ating bansa. Napakaraming batas na dapat isalin sa sariling wika. Pangunahin na diyan ang IPRA o Indigenous People’s Rights Act, na kung may opisyal na salin ay hindi agad basta maloloko ang mga katutubo. Sa mga dukha o maralitang lungsod naman ay ang RA 7279 o Urban Development and Housing Act (UDHA) sa karapatan nila laban sa demolisyon at ebiksyon. Gumawa kami ng sariling salin niyon upang maunawaan ng maralita ang batas na iyon, subalit hindi iyon opisyal na salin. Baka sa korte ay matalo kami kung hindi angkop ang mga salitang naisalin. Sa manggagawa ay ang Labor Code. Nariyan din ang RA 9003 o National Solid Waste Management Act, ang RA 9262 o Anti-Violence Against Women and Children Act, ang RA 11313 o Safety Spaces Act upang mas maunawaan kung paano nababastos ang kababaihan sa simpleng paghipo lang ng balakang at may katapat palang parusa, ang Civil Code, ang Family Code, ang Local Government Code, at marami pang batas na dapat isalin sa wika natin.

Maraming naaapi at nagpapaapi dahil akala nila ay matatalino ang mga nag-iinglesan, gayong pinagsasamantalahan na pala sila, inaagaw na pala ang kanilang lupang ninuno ay hindi pa nila nalalaman.

Kaya ang mungkahi ko na dapat maisabatas, at maging tungkulin ng ahensya ng pamahalaan na Komisyon sa Wikang Filipino (KWF), na  maging opisyal na tagasalin ng pamahalaan ng lahat ng batas ng ating bansa. At tatakan ito ng imprimatur na “Opisyal na Salin ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF)”. Amyendahan ang Republic Act 7194 na nagtayo sa KWF, at isama sa kanilang tungkulin ang pagiging Opisyal na Tagasalin ng lahat ng batas sa bansa. Maaari rin itong gawin sa pamamagitan ng Executive Order ng Pangulo ng Pilipinas. Nawa’y makaabot sa mga kinauukulan ang munting mungkahing ito ng abang makata.

* Unang nalathala sa pahayagang Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng pambansang samahang Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), isyu ng Pebrero 16-28, 2023, pahina 16-17.