Balagtas mula bagtas, kalamyas mula kamyas

BALAGTAS MULA BAGTAS, KALAMYAS MULA KAMYAS

Sa lalawigan ni Itay sa Batangas, ang tawag sa bungang KAMYAS ay KALAMYAS na madalas isahog sa sinaing na tulingan. Nadagdagan ng "la" ang KAMYAS. Kumbaga, ang kamyas sa Maynila ay kalamyas sa Batangas. Ang aking ama'y mula sa Balayan kung saan palasak ang sinaing na tulingan. Ang kalamyas na pinatuyo mula sa pagkabilad sa araw ang paborito kong papakin sa sinaing na tulingan.

Mas napansin ko ang paggamit sa "la" ngayon nang talakayin ni Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan Virgilio S. Almario na ang BALAGTAS ay mula sa salitang BAGTAS. Tulad din ng kalamyas na nadagdagan ng "la" sa salita.

Binabasa ko ang aklat na Kulo at Kolorum ni Almario, pahina 31, at nabanggit niya iyon. Ayon sa kanya, "Una, dahil isang totoong Tagalog na salita ang "balagtas" - varyant ng "bagtas" at katumbas ng shortcut natin sa Ingles. Ikalawa, bahagi ng kadakilaan ng Florante at Laura ang idinulot nitong simbolikong pagbagtas ng panitikan ng ..."

Panlapi ba ang "la"? Ito ang tila sinasabi sa mga nabanggit na salita. Mayroon tayong gitlaping "la". Bukod sa Balagtas at kalamyas, may iba pa kayang salitang gumagamit ng gitlaping "la"?

Dagdag pa ni Almario, "Sa kasulatan ng binyag, isinunod ang pangalan ng makata sa pangalan ng ama na si Juan Balagtas ng Panginay, Bigaa, kaya bininyagan siyang "Francisco Balagtas."

Ginawan ko ng munting tula ang usaping ito:

GITLAPING "LA"

ani Almario, mula "bagtas" ang "Balagtas"

dahil panitikan ng bayan ang binagtas

para pala itong kalamyas sa Batangas

na dinugtungan ng gitlaping "la" ang kamyas

mga dagdag-kaalaman ang mga ito

nang mapaunlad pa ang wikang Filipino

at mabatid ng tagapagtaguyod nito

gaya ng makata't manunulat tulad ko

sa mga saliksik ko'y isasamang sadya

at magagamit sa anumang maaakda

ang gitlaping "la" ay luma ngunit sariwa

na karaniwan nang ginagamit ng madla

maraming salamat, mga ito'y nabatid

wikang lalawiganin ay may naihatid

at napagtantong kung sakaling may balakid

sa pagpaunlad ng wika'y maging masugid

- gregoriovbituinjr.

11.29.2024

Sino si Norman Bethune?

SINO SI NORMAN BETHUNE?

Maikling sanaysay at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Kasintunog ng apelyido kong Bituin ang Bethune (na binibigkas umano na silent e, tulad ng Betun). Nabasa ko noon ang buhay ni Norman Bethune bilang isang doktor na mula sa Canada.

Nabanggit ang kanyang pangalan sa Limang Gintong Silahis o Five Golden Rays na sinulat ni Mao Zedong. Tungkol ito sa pagkilala kay Bethune nang mamatay siya, at binigyan ng luksang parangal.

Isang doktor ng rebolusyong Tsino si Norman Bethune. 

Tulad ng doktor na si Che Guevara, na isinalin ko ang kanyang akdang Rebolusyonaryong Medisina, pumasok sa utak ko si Norman Bethune. Nagsaliksik pa ako hinggil sa kanya, lalo na't naglingkod siya sa Partido Komunista ng Tsina bilang siruhano o surgeon.

Dalawang doktor na naglingkod sa masa, na muling binabalikan ko ngayon, dahil na rin sa pagkakaratay ni misis sa ospital. Habang ako naman ay isang aktibistang nagrerebolusyon kasama ng uring manggagawa. Dalawa silang inspirasyon hinggil sa isyung pangkalusugan bagamat ako'y di naman magdodoktor.

Isinalin ko naman sa wikang Filipino ang Rebolusyonaryong Medisina ni Che Guevara, na isinama ko sa isang aklat ng mga salin ng mga akda ni Che.

Tutukan muna natin si Norman Bethune. At sa mga susunod na susulating artikulo na si Che Guevara.

Ayon sa pananaliksik, si Norman Bethune ay isang Canadian thoracic surgeon, na isa sa mga maagang tagapagtaguyod ng sosyalisadong medisina, at naging kasapi ng Communist Party of Canada. Unang nakilala si Bethune sa internasyonal sa kanyang serbisyo bilang frontline trauma surgeon na sumusuporta sa gobyernong Republikano noong Digmaang Sibil sa Espanya, at kalaunan ay sumuporta sa Hukbo ng Ikawalong Ruta ng Partido Komunista ng Tsina (CCP) noong Ikalawang Digmaang Sino-Hapones. Tumulong si Bethune sa pagdadala ng makabagong gamot sa kanayunan ng Tsina, na ginagamot ang mga may sakit na taganayon at mga sugatang sundalo.

Si Bethune ang nanguna sa pagbuo ng isang mobile blood-transfusion service sa mga frontline operation sa Digmaang Sibil sa Esoanya. Nang maglaon, namatay siya sa pagkalason sa dugo matapos aksidenteng maputol ang kanyang daliri habang inooperahan ang mga sugatang sundalong Tsino.

Kinikilala ang kanyang mga kontribusyong pang-agham noong panahong iyon, at nakakuha ng pansin sa buong mundo. Bilang isang aktibista, pinamunuan niya ang isang krusada upang repormahin ang sistema ng pangangalagang pangkalusugan sa Canada, na humihiling ng libreng pangangalagang pangkalusugan para sa lahat. Ang kanyang namumukod-tanging trabaho sa Digmaang Sibil sa Espanya, kung saan inorganisa niya ang kauna-unahang mobile blood transfusion unit, at sa panahon ng digmaang Sino-Hapones, kung saan lubos siyang nakatuon sa kapakanan ng mga sundalo't populasyong sibilyan, ay pagkilos laban sa Pasismo, at sigasig para sa layuning Komunista.

Kinilala ni Mao Zedong ang paglilingkod ni Bethune sa CCP. Sumulat ng iang eulohiya si Mao na inialay kay Bethune noong siya ay namatay noong 1939. Mababasa ang alay na iyon sa Limang Gintong silahis na sinulat ni Mao.

Sa Canada, siya ay inaalala bilang social activist na nakatuon sa kapakanan ng mahihirap at sa reporma ng sistema ng pangangalagang pangkalusugan. Sa People’s Republic of China, iniidolo siya at nananatiling nag-iisang banyagang naging pambansang bayani.

Sinubukan kong isalin sa wikang Filipino ang unang talata ng eulohiya ni Mao Zedong kay Norman Bethune noong 1939:

Sa Alaala ni Norman Bethune

Disyembre 21, 1939

Si Kasamang Norman Bethune, isang miyembro ng Partido Komunista ng Canada, ay humigit-kumulang limampu, nang ipadala siya ng Partido Komunista ng Canada at Estados Unidos sa Tsina; ginawa niyang magaan ang paglalakbay ng libu-libong milya upang tulungan tayo sa ating Digmaan ng Paglaban sa Japan. Dumating siya sa Yenan noong tagsibol ng nakaraang taon, kumilos sa Kabundukan ng Wutai at sa ating matinding kalungkutan, namatay siyang martir habang naririto. Anong klaseng diwa itong ginawa ng isang dayuhan nang walang pag-iimbot na tanggapin ang layunin ng mga Tsino sa pagpapalaya ng kanyang sarili? Ito ang diwa ng internasyunalismo, ang diwa ng komunismo, na dapat matutunan ng bawat Komunistang Tsino. Itinuro ng Leninismo na magtatagumpay lamang ang rebolusyonaryong Tsino kung susuportahan ng proletaryado ng mga kapitalistang bansa ang pakikibaka para sa pagpapalaya ng kolonyal at malakolonyal na mamamayan at kung ang proletaryado ng mga kolonya at malakolonya ay sumusuporta sa proletaryado ng mga kapitalistang bansa. Isinabuhay ni kasamang Bethune ang linyang Leninistang ito. Tayong mga Komunistang Tsino ay dapat ding sumunod sa linyang ito sa ating praktika. Dapat tayong makiisa sa proletaryado ng lahat ng kapitalistang bansa — Japan, Britanya, Estados Unidos, Alemanya, Italya at lahat ng iba pang kapitalistang bansa — bago posibleng ibagsak ang imperyalismo, palayain ang ating bansa at mamamayan at palayain ang iba mga bansa at mga tao sa mundo. Ito ang ating internasyonalismo, ang internasyunalismo kung saan tinututulan natin ang makitid na nasyonalismo at makitid na patriotismo.

May tatlong talata pa ang nasabing eulohiya, subalit basahin n'yo na lang ang Five Golden Rays ni Mao.

PAGPUPUGAY KAY NORMAN BETHUNE

halos katunog ng Greg Bituin ang Norman Bethune

marahil dahil pareho kami ng nilalayon

upang mapalaya ang mamamayan ng daigdig

sa kabulukan ng sistemang dapat na malupig

nagunita siya dahil ako'y nasa ospital

nang maoperahan si misis at dito'y nagtagal

inspirasyon sa tulad ko ang naging kanyang buhay

isang doktor siyang sa masa'y tumulong na tunay

pagyakap niya sa misyon ay tinutularan ko

maging masigasig sa laban ng uring obrero

maging mapagsikhay upang paglingkuran ang masa

maging tapat sa pagkilos at sa pakikibaka

panawagan noon ni Bethune: libreng kalusugan

para sa lahat! na halimbawang dapat tularan

lalo't abot milyong piso ang babayaran namin

nakabibigla't di mo alam kung saan kukunin

O, Norman Bethune, taas-kamaong pasasalamat

ang ginawa mo't halimbawa'y nakapagmumulat

nawa'y marami pang Norman Bethune sa mga doktor

at sa rebolusyonaryong medisina'y promotor

11.02.2024

* litrato mula sa google

* Pinaghalawan ng mga datos:

The medical life of Henry Norman Bethune, na nakatala sa National Library Medicine na nasa kwing na https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4676399/ 

https://en.wikipedia.org/wiki/Norman_Bethune 

Pambayad ko'y tula

PAMBAYAD KO'Y TULA

Maikling sanaysay at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nang ilunsad ang The Great Lean Run noong 2016, sabi ko sa mga organizer, wala akong pambayad kundi sampung tula. Dahil doon, pinayagan nila akong makasali at makatakbo sa The Great Lean Run. Matapos ang isang taon, sa nasabing aktibidad noong 2017, nailathala ko na ang mga iyon bilang munting aklat na naglalaman ng mga tula kay Lean. Natupad ko ang pangako kong sampung tula, ngunit dinagdagan ko kaya labinlimang tula iyon pati na mga isinalin kong akda ang naroroon.

Sa gipit naming kalagayan ngayon, anong magagawa ng tula, gayong batid kong walang pera sa tula. Nakaratay si misis sa ospital, dahil sa operasyon, may ilang mga kaibigan at kasamang tunay na nagmalasakit at nagbigay ng tulong. Alam nilang pultaym akong kumikilos habang social worker naman si misis na hina-handle ay OSAEC (online sexual abuse and exploitation of children). Bagamat secgen ako ng dalawang organisasyon, XDI (Ex-Political Detainees Initiative) since July 2017, at KPML (Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod) since Sept 2018 ay wala naman akong sinasahod doon. Sa KPML, minsan meron, pero maliit lang, sanlibong piso, subalit madalas wala. Si misis ang may regular na sahod.

Bagamat noon pa'y batid kong walang pera sa tula, maliban kung ang aklat mo ng tula ay maibenta, naiisip kong tulad sa The Great Lean Run, patuloy akong kumatha ng tula, iba't ibang isyu, samutsaring paksa. Subalit tula ba'y maipambabayad ko tulad ng sa librong Lean? 

May mga nagbigay ng tulong sa panahong ito ng kagipitan, nais kong igawa rin sila, di lang isa o sampung tula kundi ang mga isyu't kampanya nila'y ilarawan ko sa tula. At marahil ay bigkasin ko sa pagtitipon tulad ng anibersaryo at rali.

Subalit uso pa ba at pinakikinggan ang pagbigkas ng tula ngayon? Open mike. Spoken word. Rap. FlipTop. Balagtasan.

Gayunman, ang pagtula ang isa sa lagi kong ginagawa. Kumbaga, ito ang bisyo ko, at hindi alak at yosi. Sa katunayan, santula-sang-araw ang puntirya ko. Sana'y matutukan ko pa ang pagsasaaklat ng aking mga katha.

Oktubre 23 naadmit si misis sa ospital. Mula Oktubre 1 hanggang 22 ay nagsasalin ako ng mga tulang sinulat ng mga makatang Palestino. Natigil iyon mula Oktubre 23. Isinasalin ko mula sa Ingles ang mga tula sa Arabik na isinalin sa Ingles, at balak ko iyong ilunsad na aklat para sa Nobyembre 29, International Day of Solidarity with the Palestinian People.

Pangarap ko ring maging nobelista, tulad ni JK Rowling ng Harry Potter, o ni J.R.R. Tolkien ng Lord of the Ring. At sinimulan ko iyon sa pagkatha ng maiikling kwento, na nalalathala sa pahayagang Taliba ng Maralita, ang publikasyon ng Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod o KPML. Maikling kwento muna bago magnobela. Baka doon ang bukas ko bilang manunulat. At baka pag sumikat ang aking nobela ay magkapera. Pangarap na sana'y aking matupad.

Iniisip ko na ring ituloy ang naunsyaming paggigitara upang awitin ang ilan sa nagawa kong tula. Nagbabakasakali. Baka matularan ang ilang katutubong mang-aawit. Hindi pa naman huli ang lahat.

Ayoko sanang magkautang. Ayokong matulad sa mag-asawang nagkautang ng malaki sa kwentong "The Necklace" ng kwentistang Pranses na si Guy de Maupassant, na sampung taon ang binuno upang bayaran ang mamahaling alahas na kanilang hiniram sa mayamang kaibigan, subalit nawala ito. Kaya upang mabayaran iyon ay nagsikap magtrabaho ang mag-asawa ng sampung taon na ang isipan ay nakatutok lang upang mabayaran o kaya'y mapalitan ang nawalang alahas ng kanilang kaibigan. Subalit sa huli ay inamin ng mayamang babae, na nagulat sa ipinagbago ng anyo ng nanghiram na kumare, na hindi totoong mamahalin ang alahas kundi puwet ng baso.

Subalit tiyak may utang na kami sa ospital, malaki. Dahil sa operasyon pa lang o surgery, umabot na iyon ng halos kalahating milyong piso at ang gamot ay mahigit dalawang daang libong piso, di pa kasama roon ang bayad sa mga doktor. Umabot na sa isang milyong piso ang gamutan. Subalit dapat kong gawan ng paraan.

Gawan ng paraan ng isang pultaym na tibak na hindi naman kumikita sa kanyang pagkilos.

Tula ang kaya kong ibayad, bagamat batid kong walang pera sa tula. Natatawa ka na ba sa tulad kong tibak at makata? Nakakatawa, di ba?

Subalit sarili ko ba'y maaaring kolateral upang mabayaran ang ospital? Gayong sino ako?  Hindi sikat, kundi pultaym na maglulupa. Walang sahod subalit masipag sa pagkilos.

Ito ako. Makata. Manunulat. Aktibistang Spartan. Pultaym. Tagagawa ng pahayagang Taliba ng Maralita dalawang isyu bawat buwan. Mga gawaing walang sahod, na niyakap bilang pamumuhay habang tinataguyod ang karapatang pantao, hustisyang panlipunan, at pagkakapantay.

Kaya naisip kong mag-alay ng tula para sa lahat ng mga tumulong sa aming pamilya sa panahong ito ng kagipitan.

ALAY KO'Y TULA

salamat sa lahat ng tumulong

nang maospital ang aking misis

malayo man ang tingin ko ngayon

ay kailangang magtiis-tiis

bagamat ako'y tibak na pultaym

paraan ay ginagawang lubos

sana'y umayos ang pakiramdam

ni misis at siya'y makaraos

pasasalamat ko'y taospuso 

at bumubukal sa puso'y wagas

na sana si misis ay mahango

mula sa sakit niya't maligtas

ngayon salapi'y hinahagilap

upang ospital ay mabayaran

salamat sa lahat ng paglingap

sa asawa kong may karamdaman

11.01.2024