Ang Bitukang Manok sa Pasig, Atimonan, Daet at sa Kasaysayan ng Katipunan

ANG BITUKANG MANOK SA PASIG, ATIMONAN, DAET AT SA KASAYSAYAN NG KATIPUNAN
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Noong Oktubre 9, 2014, kami sa Climate Walk ay tumahak sa tinatawag na Bitukang Manok sa Atimonan, Quezon. Iyon ang ikalawang Bitukang Manok na nalaman ko. Dahil ang alam kong Bitukang Manok ay nasa Lungsod ng Pasig, na kadalasang tinatalakay namin sa usaping kasaysayan, lalo na sa Katipunan ni Gat Andres Bonifacio. Mahalaga ang Bitukang Manok sa kasaysayan ng pakikibaka ng Katipunan dahil pinagpulungan iyon ng mga Katipunero sa pangunguna ni Bonifacio. Tatlong historyador ang nagbanggit nito. Ang dalawa ay kaibigan ko at kasama sa grupong Kamalaysayan (Kaisahan sa Kamalayan sa Kasaysayan, na dating Kampanya para sa Kamalayan sa Kasaysayan).

Ang Climate Walk ay isang kampanya para sa Katarungang Pangklima o Climate Justice, at isang mahabang lakbayan, o lakaran mula sa Luneta (Kilometer Zero) hanggang sa Tacloban (Ground Zero) na aming isinagawa mula Oktubre 2, na Pandaigdigang Araw ng Hindi Paggamit ng Dahas (International Day on Non-Violence), hanggang Nobyembre 8, 2014, ang unang anibersaryo ng matinding bagyong Yolanda.

Ang ikalawang Bitukang Manok na nalaman ko ay hindi isang ilog, kundi isang paliku-likong daan. Tinawag na Bitukang Manok dahil animo'y bituka ng manok na paliku-liko ang daraanan. Dito nga kami sa Climate walk tumahak, at habang naglalakad dito'y nagsulat ako ng tula sa aking maliit na kwaderno. Nakita ni kasamang Albert Lozada ng Greenpeace ang pagsulat ko ng tula, kaya ipinatipa niya iyon sa akin sa kanyang cellphone, na siya naman niyang ipinadala sa tanggapan ng Greenpeace upang i-upload sa kanilang website. Narito ang tula:

PAGTAHAK SA BITUKANG MANOK
11 pantig bawat taludtod

Tinahak namin ang Bitukang Manok
Na bahagi ng mahabang Climate Walk
Kaysasaya naming mga kalahok
Nag-aawitan, di nakakaantok

Napakahaba man nitong lakaran
Ay makararating din sa Tacloban
Lalo't kaysaya ng pagsasamahan
Ang pagod ay tila 'di namin ramdam

Sariwang hangin, walang mga usok
Dito'y gubat na gubat pa ang bundok
Kay sarap dito sa Bitukang Manok
Kahit 'di namin narating ang tuktok.

- Bitukang Manok, Atimonan, Quezon, Octubre 9, 2014

Ang tulang ito'y nalathala sa website ng GreenPeace na in-upload doon ni Jenny Tuazon. Maraming salamat sa inyo, Greenpeace! Mabuhay kayo!

Ang ikatlong Bitukang Manok ay nahanap ko sa internet. At ito'y nasa rehiyon ng Bikol, nasa Daet, Camarines Norte. Ito'y nasa kahabaan ng national highway malapit sa hangganan ng Camarines Sur at Camarines Norte, at nasasakupan ng Bicol National Park.

Ang unang Bitukang Manok na alam ko, bago naging bahagi ng kasaysayan ng Katipunan, ay isang kaharian sa panahon ni Dayang Kalangitan (na isinilang ng 1450 at namatay ng taon 1515). Siya ang tanging reynang namuno sa Kaharian ng Tondo, at nagtatag din ng maliit na kaharian sa makasaysayang Bitukang Manok, na nasasakop ng Pasig. Si Dayang Kalangitan ang panganay na anak ni Raha Gambang na itinuturing na isa sa pinakamakapangyarihang pinuno ng kaharian. Noong araw, nang hindi pa nasasakop ng mga Kastila ang bansa, nasasakop ng Tondo ang malaking bahagi ng lupain, kasama na ang Pasig.

Nang mamatay ang kanyang ama, si Dayang Kalangitan ang humalili. Napangasawa niya si Gat Lontok, na nang lumaon ay naging Raha Lontok, na hari ng Tondo. Sinasabing ang pamumuno ni Dayang Kalangitan ay katulad ng pamumuno ni Prinsesa Urduja ng Pangasinan.  Napangasawa ng anak niyang babaeng si Dayang Panginoon si Prinsipe Balagtas ng Namayan, at anak ni Emperatris Sasaban. Ang anak ni Dayang Kalangitan na si Salalila ang humalili sa kanya, at nang nagpasakop na si Salalila sa Islam, napalitan na ang kanyang pangalan ng Sulaiman, na sa kalaunan ay naging ang makasaysayang si Raha Sulaiman na siyang hari ng Tondo.

Ang nasabing Bitukang Manok sa Pasig ang naging pulungan ng mga Katipunero noong panahon ni Bonifacio. Ayon kay Ed Aurelio Reyes (1952-2015) ng Kamalaysayan, noong maagang bahagi ng Mayo 1896, panahon ng peregrinasyon sa Birhen ng Antipolo, isang armada ng labimpitong bangka ang gumaod mula sa Quiapo, sakay ang mga pinuno ng iba't ibang konsehong panlalawigan ng Katipunan. Pinangungunahan ito ni Gat Andres Bonifacio. Nakarating sila sa bahagi ng ilog na tinatawag na Bitukang Manok, at sinalubong sila ni Gen. Valentin Cruz, sa isang pagtitipon na tinawag na "Asamblea Magna". Sa Bitukang Manok idinaos ng mga Katipunero ang pulong kung saan napagpasyahan nilang simulan ang digmaan laban sa Espanya. Bagamat may pag-aatubili ang ilan hinggil sa pasyang ito, lalo na si Emilio Aguinaldo ng Cavite, ang Pagpapasya sa Bitukang Manok ang isang desisyong pinagkaisahan at pinagtibay ng mga Katipunero mula Batanes hanggang Cotabato.

Ayon naman ay Jose Eduardo Velasquez, ikalawang pangulo ng Kamalaysayan at batikang historyador ng Pasig na humalili kay Carlos Tech na nakapagsagawa ng panayam kay Heneral Valentin Cruz noong 1956, ang plano ng Katipunan sa matagumpay na Nagsabado sa Pasig ay pinagpulungan sa Bitukang Manok. Kasabay ng pagkatalo ng mga Katipunero sa Pinaglabanan sa San Juan, nagtagumpay naman ang mga Katipunero sa Pasig noong Agosto 29, 1896, araw ng Sabado. Pinangunahan ni Heneral Valentin Cruz ang mahigit dalawanglibong (2,000) Pasigenyo sa pagsalakay sa kuta ng mga gwardya sibil sa pinakamalaking garison sa labas ng Maynila. Nakubkob nila ang kuta, at nakasamsam doon ng tatlong armas na Remington at labimpitong ripleng de piston. Ang tagumpay na ito'y pinagdiriwang ng mga Pasigenyo hanggang ngayon bilang unang tagumpay ng mga Katipunero laban sa mapagsamantalang mananakop. Isandaang taon matapos ang tagumpay ng Nagsabado sa Pasig, nananatiling buhay sa diwa ng mga Pasigenyo ang kabayanihan ng mga Katipunero at ipinagdiwang nila ang sentenaryo nito noong Agosto 29, 1996.

Ayon naman kay Pablo S. Trillana, mula sa Philippine Historical Association, sa pulong ng Mayo 4, 1896 sa Bitukang Manok, kinausap ni Supremo Andres Bonifacio si Dr. Pio Valenzuela upang kausapin si Jose Rizal hinggil sa sisimulang rebolusyon. Naganap ang pulong nina Rizal at Valenzuela sa Dapitan sa Mindanao noong Hunyo 21-22, 1896, dalawang buwan bago ilunsad ng Katipunan ang himagsikan. Tinanggihan ni Rizal ang alok ni Bonifacio, dahil para kay Rizal, hindi pa hinog ang himagsikan.

Animo'y sawa ang kailugan ng Bitukang Manok na isang mayor na bahagi ng Ilog Pasig. Tinawag ito ng mga Espanyol noon na "Rio de Pasig" (o Ilog ng Pasig), ngunit patuloy pa rin itong tinawag ng mga mamamayan doon na Bitukang Manok. Ang Bitukang Manok ay dumurugtong sa Ilog ng Antipolo. Noong ika-17 hanggang ika-20 siglo, maraming lakbayan patungong Simbahan ng Antipolo ang tumatahak sa kahabaan ng Bitukang Manok. Kahit ang imahen ng Our Lady of Peace and Good Voyage ay labing-isang ulit na pabalik-balik na dumaan sa Bitukang Manok. Noong ika-18 siglo, tinayuan ito ng mga mestisong Tsino ng kongkretong tulay na estilong pagoda na tinawag na Pariancillo Bridge, na sa kalaunan ay naging Fray Felix Trillo Bridge bilang pagpupugay sa kilalang pastor ng Pasig.

Ang Bitukang Manok ngayon sa Pasig ay isa nang naghihingalong ilog, dahil imbis na protektahan ang ilog ay tinayuan ito ng mga komersyal na establisimyento. Ito'y nasa 3.6 kilometro mula sa kinatatayuan ng McDonalds hanggang sa kinatatayuan ng pabrikang Asahi Glass sa Pinagbuhatan sa Pasig.

Tulad ng iba pang mahahalagang pook sa bansa, makasaysayan ang Bitukang Manok sa Pasig at hindi ito dapat mawala o masira. Dapat itong pahalagahan ng henerasyon ngayon at ng mga susunod pang henerasyon.

Mga pinaghalawan:
The Featinean publication, July-October 1996, pages 28-29
https://en.wikipedia.org/wiki/Dayang_Kalangitan
http://filipinos4life.faithweb.com/Pasig.htm
http://filipinos4life.faithweb.com/Joe-ed-pasig.htm
http://www.mytravel-asia.com/pois/100343-Bitukang-Manok
http://wikimapia.org/5620018/Bitukang-Manok-Marker-Pariancillo-Creek
http://www.pasigcity.gov.ph/subpages/historical.aspx
http://opinion.inquirer.net/59679/bitukang-manok-fork-in-road-to-revolution

Ang pagkilos ni Monique Wilson para sa karapatan ng kababaihan

ANG PAGKILOS NI MONIQUE WILSON PARA SA KARAPATAN NG KABABAIHAN
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Natuwa ako sa pamagat ng isang sulatin hinggil sa artistang si Monique Wilson. Ayon sa pamagat, "EXCLUSIVE: Monique Wilson focuses on women’s rights instead of showbiz" na sinulat ni Jeff Fernando para sa ABS-CBN. Makikita ito sa kawing na http://push.abs-cbn.com/features/25189/exclusive-monique-wilson-focuses-on-womens-rights-instead-of-showbiz/. Naibahagi ang kawing na ito sa facebook.

Bakit ako natuwa? Dahil napaisip ako kung ano talaga ang dahilan kung bakit nakikibaka siya para sa karapatan ng kababaihan. Sa pamagat pa lang, ang una kong naisip ay ang naging papel niya sa pelikulang Laro sa Baga kung saan naging asawa niya ang bidang lalaking si Carlos Agassi, ngunit inapi siya nito at iniwan. Ang ginawa niya ay hiniwa niya ang ari ng lalaki habang ito'y natutulog. Bida sa pelikulang ito ang magandang si Ara Mina.

Ang eksenang iyon ang agad pumasok sa utak ko, dahil marahil matindi ang dating ng eksenang iyon sa kanya bilang babae, bilang kasintahan, bilang asawa, bilang tagapagtanggol ng karapatan ng kababaihan. Sa pelikula, niligawan ni Ding (Agassi) si Emy (Wilson), at nabuntis ang babae. Dahil dito'y ikinasal sila sa pamamagitan ng shotgun wedding, kung saan ang ama ng babae na pinapelan ni Dick Israel ang siyang pasimuno.

Matindi ang sekwal sa pelikula, lalo ang pang-aabusong sekswal, pagkat hindi lang ito nakapaikot kina Ara Mina (Dee) at Carlos Agassi (Ding), kundi sa ina ni Ding na si Angel Aquino, dahil sa bandang huli, ang libog ng lalaki'y pinaraos niya sa kanyang ina. Ang ganitong pelikulang may mga gawad parangal ay nakapagpapaisip ng malalim, lalo na sa kababaihan, kaya naisip ko ang matinding impresyon nito kay Monique.

Binasa ko ang balita, si Monique Wilson ay isa nang Global Coordinator ng One Billion Rising at walang tigil ang kanyang pagbisita sa iba't ibang bansa para sa mga proyekto nila. Sinabi ni Monique sa panayam, "Nakakakuha ako ng energy sa mga communities talaga. You know our amazing community nanays and the young people sa community, you know lahat ng issues na ipinaglalaban natin for One Billion Rising are their daily reality." 

At idinagdag pa niya, "Yung calling na talagang nasa loob ko na to really serve more kasi you know what, I’ve been in show business for how long ang tagal tagal na. I’ve been in the theater since I was nine. I feel so blessed with my career ang dami ko na nagawa kaya it’s time to give back. Sometimes nami-miss ko talaga pero mababalikan mo naman lahat ‘yan, ‘di ba? I’m only 44 so feeling ko rin there’s so much you can do if you go back pero ang mga urgency ng mga issues ngayon concerning women and girls it cannot wait na.”

Hinanap ko kung babanggitin niya na isa sa nakapagpamulat sa kanya ang papel niyang ginampanan sa pelikulang Laro sa Baga bilang inaping asawa ngunit wala. Marahil ay nasa ibang panayam, o marahil ay wala. Ngunit palagay ko'y isa sa nakapagmulat sa kanya ang kanyang papel sa pelikula. Kaya naiisip ko na lang na marahil, may diin sa kanyang diwa ang danas at aral ng kanyang papel sa pelikulang iyon upang kumilos para sa karapatan ng kababaihan. Ang pelikulang Laro sa Baga ay mula sa nobela ng namayapang batikang manunulat at nobelistang si Edgardo M. Reyes. Si Reyes ang isa sa limang tungkong kalan ng pangkat na Mga Agos ng Disyerto, isang samahan ng mga kwentistang makamasa, na nagdiwang ng kanilang ika-50 o ginintuang Reyes ilang araw o linggo pagkamatay nito. anibersaryo nitong 2014.

Napanood ko ang pelikulang Laro sa Baga, hindi sa sinehan, kundi sa isang parangal at pagtitipon ng mga taong umiidolo kay Edgardo

Kung ang papel ni Monique Wilson sa pelikulang Laro sa baga ang isa sa nakapagmulat sa kanya sa pakikibaka para sa karapatan ng kababaihan, nakita ko naman ang papel ko bilang manunulat bilang tagapagkwento ng mga totoong nangyayari sa lipunan at bilang impluwensiya sa mga mambabasa upang kumilos, lalo na sa pakikibaka para sa ating karapatan. Hindi ko man natagpuan ang aking hinahanap sa artikulo, ang maisip lamang na marahil ay isa ang Laro sa Baga sa nakaimpluwensiya kay Monique ay sapat na upang aking pagbutihin ang bawat pagkatha ng kwento, sanaysay at tula.

Maraming salamat, Monique, dahil isa kang inspirasyon sa maraming kababaihan, lalo na sa estado mo bilang isang internasyunal na aktres. Mabuhay ka at ang iyong pagkilos para sa kababaihan.

Ang kababaihan ang kalahati ng daigdig. At sabi nga sa Kartilya ng Katipunan na itinaguyod ng mga bayaning sina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto: "Ang babae ay huwag mong tingnang isang bagay na libangan lamang, kundi isang katuwang at karamay sa mga kahirapan nitong buhay; gamitin mo nang buong pagpipitagan ang kanyang kahinaan, at alalahanin ang inang pinagbuhatan at nag-iwi sa iyong kasanggulan.” Halina't bigyan natin ng pantay na pagtingin ang lalaki't babae, at ang lahat ng tao, at igalang ang bawat isa. Sadyang mahalaga ang pagpapakatao at pakikipagkapwa-tao. At ito, sa wari ko, ang nais sa ating ipaabot ni Monique Wilson.

Sabayan natin ang mga kababaihan sa kanilang pagkilos para sa pantay na karapatan, hindi lamang tuwing Marso 8, na Pandaigdigang Araw ng Kababaihan (International Women's Day), hindi lamang tuwing Nobyembre 25, Pandaigdigang Araw Upang Mapawi ang Karahasan Laban sa Kababaihan (International Day for the Elimination of Violence Against Women), kundi sa bawat araw na sila'y ating nakakasalamuha.

Panghuli, isa pa kung bakit natuwa ako kay Monique ay dahil sa kanya ipinangalan ng nakatatanda kong kapatid na babae ang ikalawa niyang anak na babae, na pamangkin ko at inaanak na si Monique. Ipinangalan iyon sa kanya ng aking Ate dahil idolo siya ni Ate sa kanyang pag-awit, dahil pareho rin silang maganda ang tinig at magaling umawit.