Bukrebyu: Ang Balarila ng Wikang Pambansa ni Lope K. Santos

BUKREBYU: ANG BALARILA NG WIKANG PAMBANSA NI LOPE K. SANTOS
Maikling sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Tuwang-tuwa akong nabili ang aklat na Balarila ng Wikang Pambansa ni Lope K. Santos. Bihira lang ang magkaroon ng mahalagang aklat na ito, na sa madalas kong paglilibot sa mga book store ay wala nang makikitang ganito. 

Buti na lamang at muli itong inilathala ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) sa pakikipagtulungan sa Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining (NCCA) noong 2019 bilang isang proyekto sa Aklat ng Bayan. Ang Aklat ng Bayan, ayon sa aklat, "ay isang pangmatagalang proyekto ng KWF na layuning isulong ang "Aklatan ng Karunungan" (Library of Knowledge) na magtatampok sa Filipino bilang wika ng pagkatha at saliksik."

Nabili ko ang aklat na ito mula sa katas ng isa kong artikulong inilathala ng Cultural Center of the Philippines (CCP) sa kanilang publikasyong Ani, kaya sa pagdalaw ko sa makasaysayang Solidaridad Bookshop sa Ermita, Maynila ay hindi ko na pinakawalan pa ang aklat na ito. Dahil naisip kong bihira lang ang nagkakaroon ng ganitong aklat. Nabili ko ang aklat noong Hunyo 3, 2021 sa halagang animnaraang piso (P600.00).

Ang sukat ng nasabing aklat ay 7" x 10" at ang kapal nito ay 1 at 1/4". Naglalaman ito ng mga pahinang Roman numeral na 42 at Hindu Arabic numeral na 496, na sa kabuuan ay 538 pahina.

Pinasimulan ang aklat sa mahabang talakay ni Galileo S. Zafra, na pinamagatang "Si Lope K. Santos at ang kanyang Palatuntunang Pangwika" mula pahina Xi hanggang XLI. Dito'y tinalakay rin niya ang talambuhay ni LKS hanggang sa isulat nito ang Balarila ng Wikang Pambansa.

Ang Unang Bahagi ng aklat ay binubuo ng mga sumusunod na kabanata:

I. Balarila ng Wikang Pambansa, p.8

II. Ang Palatitikan, p.12

III. Ang mga Pantig, p.23

Iv. Palabuuan ng mga Salita, p.28

V. Mga Sangkap ng Pananalita, p.35

VI. Ang Palagitlingan, p. 40

VII. Ang Palatuldikan, p. 66

VIII. Ang Baybaying Pilipino, p. 95

IX. Ang mga Pang-angkop, p. 105

Ang Ikalawang Bahagi naman ay binubuo ng mga sumusunod na kabanata:

Ang Palasurian (Analogy), p. 111

X. Ang mga Pantukoy, p. 112

XI. Ang Pangngalanp. 120

XII. Ang Pang-uri, p. 167

XIII. Ang mga Panghalip, p. 234

XIV. Ang Pandiwa, p. 253

XV. Ang Pandiwari, p. 397

XVI. Ang Pang-abay, p. 402

XVII. Pang-ukol, p. 444

XVIII. Ang Pangatnig, p. 451

XIX. Ang Pandamdam, p. 470

Sa dulo ng aklat, mula p. 476 ay may kabanatang Mga Dagdag na Panutuhan, kung saan kasunod niyon ang Appendix A, B, at C.

Mapapansing mahahabang pahina ang inukol sa pagtalakay sa Kabanata XII na may 67 pahina at sa Kabanata XIV na may 144 pahina, patunay ng pinag-ukulan ng panahon at pananaliksik ang mayabong na pagtalakay hinggil sa Pang-uri at Pandiwa. Bagamat ang ibang maiikling kabanata ay kasinghalaga rin naman ng mga nabanggit.

Sa mga pagtalakay ay nagbibigay ng halimbawa si LKS upang mas magagap pa ng mambabasa o mag-aaral ng wika kung paano ba ito ginagamit.

Isa sa mga nagustuhan ko ang pagtalakay sa Titik m ng Kabanata VI hinggil sa Palagitlingan, na tumutukoy sa paggamit ng gitling sa panlaping ika (na madalas ay mali ang pagkakagamit ng ilan nating kababayan sa kasalukuyan, tulad ng ika-5 ay nilalagyan ng gitling kapag ginawang salita, ika-lima, na mali).

(m) Kung gamit sa pagbilang ng mga nagkakasunud-sunod sa hanay, at ang bilang ay di mga salita kundi mga titik-bilang o tambilang (numero-figure). Gaya ng: 

ika-8 ng umaga; ika-10 n.t.; ika-11 n.g.

ika-28 ng Pebrero; ika-13 ng Agosto; ika-25 ng Disyembre

tuntuning ika-4, kabanatang ika-12; ika-20 pangkat

Kung ang mga bilang ay salita, pinagkakabit na nang walang gitling. Gaya ng:

ikawalóng oras; ikasampú't kalahati; ikalabing-isá

ikadalawampú't walo ng Pebrero; ikalabintatló ng Agosto

tuntuning ikaapat; kabanatang ikalabindalawá

Mapapansing ginamitan pa niya ng tuldik ang mga halimbawa. Sadyang pinag-ukulan ng pansin ang paggamit ng gitling na binubuo ng dalawampú't siyam na pahina.

Sa kabuuan, ang aklat na ito ay isang kayamanang maituturing ng tulad kong makata't manunulat upang lalo pang mapahusay ang pagsusulat ng mga kwento, sanaysay at tula

Ibahagi natin ang mga kaalamang ito. Inirerekomenda ko ito sa mga mag-aaral, mga manunulat, kwentista, mandudula, kompositor, makata't mananalaysay, mga mananaliksik sa wika, at sa kapwa palaaral sa wikang pambansa. At ang munting pagtalakay na ito'y isa nang ambag at magandang pambungad ngayong Agosto bilang Buwan ng Wika.

08.20.2021

Ang kahalagahan ng Jr sa aming pangalan

ANG KAHALAGAHAN NG JR SA AMING PANGALAN

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Dalawang mahahalagang sertipiko buhat sa magkaibang aktibidad ang aking natanggap kung saan may kulang sa aking pangalan. Pakiramdam ko, hindi para sa akin ang mga sertipikong iyon kundi para sa aking ama, papa, o tatay. Dahil pangalan niya ang naroroon, at hindi pangalan ko. Gayong ako ang dumalo at hindi siya.

Wala kasing Jr sa dulo ng pangalan.

Tingnan ang apat na sertipikong inilakip ko rito. Ang dalawa ay walang Jr habang ang dalawa naman ay kumpleto ang pangalan, pagkat may Jr. Iyung walang Jr ay para sa aking ama, at hindi sa akin. Kung para sa akin iyon ay bakit walang Jr sa dulo, gayong may Jr naman nang isinulat ko sa attendance sheet ang aking pangalan, at ipinangrehistro ko sa email. Iyong isa ay may middle initial na iba sa aking ama, kaya tiyak hindi siya iyon, at hindi rin ako iyon, dahil walang Jr. Sino iyon?

Ipinagmamalaki kong Junior ako ng tatay ko. Gayunman, ang ibang taong nangangasiwa ng mga plake o sertipiko ay kinaliligtaan na lang ang Jr pagkat marahil ay naaasiwa silang makitang may karugtong pa ang aming pangalan, at nagkakasya na lang sa given name at given family name. Kaya nga, paano ko ngayon ipagmamalaki na kumuha ako ng ganito't ganuong seminar, kung hindi mapapagkamalang ama ko ang kumuha niyon?

Nuong una'y nakalimutan ding itipa ang Jr sa aking marriage contract. Buti na lamang at nahabol ko sa panahon ng wedding seminar pitong araw bago ang kasal. 

Tiyak na magkakaproblema tayo sa mga dokumento kung makakaligtaan ng mga gumagawa ng sertipiko ang buo nating pangalan, at sa kaso ko'y babalewalain lamang ang Jr sa pangalan. Halimbawa, kukuha ako ng dokumento sa isang ahensya ng gobyerno, halimbawa sa usapin ng palupa. Pag walang nakitang Jr, aakalain na ng kausap ko na hindi ako iyon kundi ang aking ama. Tatanungin ng mga mabubusisi, "Bakit walang Jr ito? Tatay mo yata ito. Papirmahan mo sa tatay mo." Gayong wala namang kinalaman ang tatay ko sa transaksyon ko.

Sa paggawa ko nga ng aking biodata, resume, o CV (curriculum vitae), inilalagay ko ang buo kong pangalan. Paano kaya kung nakapasa ako sa bar exam, tapos, nakalagay ay Gregorio Bituin lamang at walang Jr. Ang tanong ko, may iba pa bang Gregorio Bituin na nag-eksam o ako lamang? Paano kung igiit kong nakapasa ako, tapos may biglang dumating na Gregorio Bituin din, at siya ang nakapasa sa bar at hindi ako? Marami akong kilalang kapangalan ng tatay ko, kahit na kakaunti lamang sa tingin ko ang may apelyidong Bituin sa buong bansa. Kapangalan ng tatay ko ang kababata ko sa Sariaya, Quezon, ang tiyuhin kong engineer sa Tuy, Batangas, ang lolo kong pinsan ni Tatang, ang dalawang binata sa facebook, gayon din sa kamag-anak sa Pampanga at Mindoro, Davao at Zamboanga, at marahil ay may iba pa sa probinsya. Mayroon din sa facebook na kapangalan ko at may Jr sa dulo. May nag-upload nga ng tula ko sa Bicol dahil akala nila, ako ay alumni ng kanilang pamantasan.

Para bagang balewala sa iba at palamuti lamang ang Jr sa pangalan, at maaari na lamang tanggalin ng basta-basta. Wala sanang problema kung hindi nakakaapekto sa mga dokumento.

Iyan din ang dahilan nang isulat ko ang artikulong "Ang Makaluma Kong Pangalan" ilang taon na ang nakararaan, kung saan sinabi kong ayaw kong magkaroon ng "Gregorio III" para sa aking anak, kundi may unique siyang pangalan. Baka makalimutan din ang "III" at magkalituhan. Sa artikulong iyon, sinalaysay kong nawalan na ako ng isang magandang oportunidad nang tumawag ang isang kaibigang babae sa bahay, at sinagot ng aking nakababatang kapatid ng "Sinong Greg?" kaya ibinaba na ng aking kaibigan ang telepono sa pag-aakalang wrong number. Ang kapatid ko namang nakasagot, si Greg Vergel, ay nagtanong lang kung sino sa aming tatlong Greg ang kakausapin: ang tatay ko, ako, o siya. Kaya ilang araw makalipas ay nagkita kami ng aking kaibigang babae, ang akala niya ay na-wrong number siya. Kaya nagpaliwanag pa ako sa kanya.

Kaya ang Jr ay di dapat kalimutang ikabit sa aming mga pangalan, dahil iyon ang buo naming pangalan. Iyon kami. Iyon ang aming identidad. Huwag ding kalimutan yaong may "III", "IV", "V", atbp. Sa babae naman, mayroong may "Ma." sa unahang pangalan nila. Identidad namin ang nawawala pag tinanggal ang mga iyon sa aming pangalan.

Sa mga hindi nakalimot ilagay ng tama ang aming buong pangalan sa mga sertipiko, marami pong salamat. Mabuhay kayo!

Nawa'y hindi na maulit ang ganitong karanasan, at tiyakin ng mga gumagawa ng plake o sertipiko na kumpleto ang aming mga pangalang ilalagay doon, at hindi na makakaligtaan pang ilagay ang Jr.

Mga Danas at Gunita sa UP Shopping Center

MGA DANAS AT GUNITA SA UP SHOPPING CENTER

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nakabibigla ang pagkasunog ng UP Shopping Center kasabay ng pagdiriwang ng Pandaigdigang Araw ng Kababaihan. May dalawang dekada ko ring binabalik-balikan ang xeroxan sa UP bago ito masunog noong Huwebes, Marso 8. Katunayan, doon ko pinagawa ang huling klase ng librong aking ibinenta sa rali ng kababaihan. 

Pinuntahan namin ng aking asawa, nitong Linggo lamang, Marso 11, ang lugar na iyon na naging tahanan ko nang matagal na panahon. At ikinwento ko sa kanya kung gaano kalaking tulong sa buhay ko bilang manunulat ang lugar na iyon, at bakit masakit sa akin ang nangyaring sunog. Kaya nagtungo kami roon at nakita naming tuklap ang mga bubong, wasak ang mga salamin, tanda ng matinding pagkasunog, at marahil ay sa dami na rin ng mga papel, karton, at iba pang mga panindang madaling kainin ng apoy. Nakalulungkot. Saan na pupunta at magtatrabaho ang mga kakilala at kaibigan kong nagtatrabaho roon?

Sa UP Shopping Center ako nagpapa-xerox at nagpapagawa ng mga polyeto, dahil na rin iyon ang maraming pagpipilian at pinakamalapit sa Brgy. UP Village, Teachers Village, at Central, kung saan naroon ang maraming mga non-government organizations (NGOs) at people's organizations (POs) na aking kinabibilangan.

Doon ko unang pinalathala ang mga kopya ng walong-pahinang pahayagang Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng grupong Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML) simula nang maging staff ako ng KPML noong 2001 hanggang 2008. Nakapaglathala ako ng Taliba ng Maralita ng halos dalawampung isyu. Bawat isyu ay umaabot ng 500 kopya, o isang ream. Tuwing ikatlong buwan ang labas ng nasabing pahayagan, ngunit minsan ay pumapalya sa isyu lalo na't may kakulangan sa pondo. At ang Floropoto sa UP Shopping Center ang madalas kong pagpagawaan noon.

Sa Blessings naman ako nagpapa-xerox noong staff pa ako ng grupong Sanlakas (1996-2001). At natatandaan kong magpapasko noon ay binigyan ako ng may-ari ng Blessings ng maliit na alarm clock, marahil ay pamasko sa kanilang suki. Maraming salamat. 

Noong 2006 ay kasama ako sa naglathala ng Tambuli ng Dakilang Lahi. Ang namayapang Sir Ding, o Ed Aurelio Reyes, ang siyang punong patnugot (editor-in-chief) at ako naman ang katulong na patnugot (associate editor) ng Tambuli, nakapitong labas ang buwanang munting magasin na ito. Kay Sir Ding ako natuto kung paano ba mag-bookbind, at karaniwang ginagawa namin ang pagbu-bookbind sa Taralets.

Kaya nang matuto ako ng bookbinding, kumpleto rekado na. Maalam ako sa pagemaker at photoshop. May mga naipon akong sulatin na ile-layout na lamang. May kaunting pondong maaaring magamit. Ayos. Maaari na akong maglathala ng aklat.

Kaya ang mga naipon kong sulatin ay aking inayos at maingat na pinili. Ni-layout ang mga nilalaman at pati na ang pabalat ng aklat. At inilathala ang una kong aklat, ang Maso 1, na katipunan ng panitikan ng uring manggagawa, Oktubre 2006. At ang munting aklat ng Materyalismo at Diyalektika, Nobyembre 2006. Noong panahong iyon ko na rin itinatag ang Aklatang Obrero Publishing Collective.

Dahil sa paggawa ng mga aklat, napadalas na ang pagpunta ko lagi sa UP Shopping Center upang magpalathala, at sa benta ng mga libro ko kinukuha ang karaniwang panggastos ko sa pang-araw-araw. Sa mga kinita ng libro ko kinukuha ang pambili ng ilang mga gamit sa pagbu-bookbind, bagong damit, pamasahe, at pangkain.

Naging tambayan ko ng mahabang panahon ang UP Shopping Center, sa Alva (Stall 5, 7, 32), sa Blessings, sa Floropoto, sa EJess (na pulos babae ang nagsi-xerox), sa Taralets, sa YZA, at nakakain ng ilang beses sa Rodix (na 1949 pa itinatag) at sa katabing Koop, at marami rin akong naging kaibigan doon.

Pag kailangan ng mabilisang pagpi-print o risograph ng ream-ream na polyeto, sa Stall 30 ako nagpupunta. Pag kailangan ko magpa-print ng cover ng libro, sa Alva ako nagpupunta.

Sa lugar na iyon ko inilathala ang aking mga aklat-pangkasaysayan, tulad ng Bonifacio, Jacinto, Macario Sakay, at Lean Alejandro; mga aklat ng tula tulad ng Patula ng UDHR (Universal Declaration of Human Rights), Taludtod at Makina, Alikabok at Agiw, Bakal at Kalawang, Langib at Balantukan, Bigas Hindi Bala, Isang Kabig Isang Tula, Paglalakbay sa Mae Sot, at katipunan ng mga sanaysay, tulad ng Asin sa Sugat, Himagsik ng Tupang Pula,  at ang una kong koleksyon ng maikling kwento: Ang Dalaga sa Bilibid Viejo at iba pang kwento. 

Nariyan din ang paglathala ng mga aklat-pangkalikasan, tulad ng Lakad Laban sa Laiban Dam, Sa Bawat Hakbang (hinggil sa Climate Walk), Ang Mundo sa Kalan, at marami pang iba. 

Inilathala ko rin doon ang ilang aklat-pampulitika, tulad ng Aralin sa Kahirapan (ARAK), Puhunan at Paggawa (PAKUM), Ka Popoy: Working Class Hero, Materyalismo at Diyalektika, Ugat ng Kaapihan ng Kababaihan, at iba pa. Pati na ang apat na isyu ng MASO: Katipunan ng Panitikan ng Uring Manggagawa, dalawang isyu ng Komyun: Katipunan ng Panitikan ng Maralita; at Tibak: Katipunan ng Panitikang Aktibista. 

Sa ngayon ay may plano kaming mag-asawa na gumawa pa at maglathala ng mga aklat, lalo na para sa mga estudyante, lalo na sa kanyang mga tinuturuan. Kaya nag-iisip-isip na rin akong magsulat ng mga kwento't tula para sa mga estudyante, at makagawa ng mga aklat-pambata.

Nitong Pebrero 28 ako huling nagpagawa roon ng aklat, ngunit ayon sa aking pinagpagawaan, simula Marso 1 ay P0.60 na bawat xerox ng short bond paper at hindi na P0.50. Kaya saanman ako pumuntang xeroxan ay P0.60 na ang dating P0.50. Pumantay na ang kanilang presyo sa CopyTrade na nasa mga mall. Gayunpaman, nagtaas man ng sampung sentimo ang bawat pahina, tiyak na doon pa rin ako magpapagawa.

Anupa't ang dalawang dekadang higit na pagpunta sa UP Shopping Center ay hitik sa karanasan. Dama ko ang sakit ng pagkasunog na iyon, pagkat nuong bata pa ako'y naglabas na rin kami ng mga kagamitan sa bahay ng masunugan ang aming mga kapitbahay. Na ang pagkakasunog ng UP Shopping Center ay nagdulot din ng hinagpis sa aking puso't isipan. Nawa'y maipagawa agad ang bagong gusali ng UP SHopping Center at makabalik ang mga trabahador nila, na tiyak na ilang araw, linggo o buwan ding mawawalan ng hanapbuhay.

Ang Bundok Tapusi sa Kasaysayan

ANG BUNDOK TAPUSI SA KASAYSAYAN

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nababanggit ang Bundok Tapusi sa bayan ng Montalban sa lalawigan ng Rizal sa ilang aklat pangkasaysayan. Ito'y dahil na rin naroroon ang Yungib Pamitinan na pinaglunggaan nina Gat Andres Bonifacio at ng mga Katipunero noong panahon ng Himagsikan.

Ilang ulit na rin akong nakapunta sa Yungib ng Pamitinan sa Bundok Tapusi, dahil na rin sa ilang aktibidad na pangkasaysayan, lalo na sa grupong Kamalaysayan (Kaisahan sa Kamalayan sa Kasaysayan). Ang mahalagang karanasan ko sa pagtungo roon ay noong Mayo 10, 1997, kasabay ng sentenaryo ng pagpaslang kay Gat Andres Bonifacio, ay isinagawa sa Yungib Pamitinan ang simbolikong paglilibing sa kanya. Ang huli kong pagdalaw roon ay isang araw matapos ang Halalan 2016, na ika-119 anibersaryo ng kamatayan ng bayani. Nagkita-kita kami ng ilang kasama sa Kamalaysayan.

Sa pulong ng Kamalaysayan nitong Disyembre 29, 2017, sa Masinag sa Antipolo, Rizal, sinabi ng isang kasama sa Kamalaysayan na ang pangalang Tapusi ay sinaliksik ng isang banyaga na di ko matandaan ang pangalan, at palagay niya'y galing ito sa wikang Italyano o Aleman.

Subalit nabanggit ko sa kanya na sa wari ko, ang Tapusi ay salitang taal sa atin, salitang lalawiganing Tagalog, lalo na't sakop ng Katagalugan ang Bundok Tapusi. Sa lalawigan ng aking ama sa Batangas ay ganito ang naririnig kong salitaan:

Buksi - na ibig sabihin ay Buksan mo. Buksi are, o buksan mo ito. Ang "ito" ng Maynila ay "are" sa Batangas.

Sarhi - Isara mo. 

Tapusi - Tapusin mo.

Palui - Paluin mo, halimbawa, ang aso.

Lutui - Lutuin mo.

Sipai - Sipain mo.

Suntuki - Suntukin mo.

Sig-angi - Isig-ang mo.

Prituhi - Iprito mo.

Lagye - Lagyan mo.

Parne - Parito ka, o Halika.

Pagarne - Paganito.

Dalhi are sa tuklong - Dalhin mo ito sa kapilya.

Butasi ang tibuyo - Butasin mo na ang alkansya (dahil puno na ng barya).

Tulad ng ibang wika, may paraan ng pagsasalita o balarila ang mga Batangenyo, tulad ng inilarawan sa itaas. Tulad ng ibang alamat ng lugar, ang maraming pangalan ng lugar ay mula sa pagkaunawa ng mga Kastila nang tinanong nila ang mga katutubo kung anong pangalan ng lugar. Halimbawa, ang Calamba sa Laguna, na sinilangan ni Gat Jose Rizal, ay mula sa salitang Kastilang "Caramba" ayon sa isang alamat.

Marahil, isang Batangenyo ang nagpapatrabaho sa araruhan o halimbawa'y gilingan, o niyugan, malapit sa nasabing bundok. May dumating na Kastila at tinanong ang mga tao roon kung ano ang pangalan ng bundok na iyon. Ngunit di sila halos magkaunawaan sa wika. Subalit nang makita ng tinanong na nagsitigil sa paggawa ang kanyang mga trabahador ay sinabi niyang "Tapusi" na ibig sabihin ay tapusin nyo ang trabaho. At ang salitang "Tapusi" ang sinulat ng mga Kastila na pangalan ng bundok.

Sinasabing ito rin ang bundok na kinakulungan ng higanteng si Bernardo Carpio, ayon sa isang kwentong bayan.

Sampaloc, Maynila

Enero 2, 2018

10 km Lakad Laban sa Pagpapalibing sa Diktador sa LNMB, Isinagawa

10KM LAKAD LABAN SA PAGLILIBING SA DIKTADOR SA LNMB, ISINAGAWA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Agosto 31, 2016 nang maglakad ang inyong lingkod mula sa Bantayog ng mga Bayani sa Quezon Avenue sa Lungsod Quezon, hanggang sa Korte Suprema sa Maynila, mula ika-6 hanggang ika-9 ng umaga. Dapat na Agosto 24, 2016 ang lakad na ito, pagkat ang orihinal na oral argument sa Korte Suprema ay sa araw na ito, ngunit inurong ng pitong araw pa. Ang paglalakad na ito ay isang anyo ng protesta laban sa pagpapalibing kay dating Pangulong Marcos sa Libingan ng mga Bayani (LNMB).

Ang patalastas dito'y inanunsyo ng inyong lingkod sa facebook. Gayunman, ako lamang mag-isa ang naglakad, marahil ay dahil hindi pa sanay ang mga tao na isang kampanya rin ang paglalakad. O kabilang ang mahabang paglalakad sa pagkilos tulad ng rali. Kasama ng isang litratong nilagyan ko ng anunsyo, aking isinulat sa facebook, 

"Ni-reset ng Supreme Court ang Oral Argument hinggil sa Marcos burial mula August 24 sa Agosto 31. Kaya ni-reset din ang lakad na ito.

Sa muli, bilang pakikiisa sa sambayanang hindi pumapayag sa pagpapalibing kay dating Pangulong Marcos sa Libingan ng mga Bayani, ako po ay maglalakad mula sa Bantayog ng mga Bayani hanggang sa Korte Suprema, na pangyayarihan naman ng oral argument na naka-iskedyul sa araw na iyon. Sa mga nais sumama, mangyaring magdala po kayo ng inyong plakard, pampalit na tshirt, tubig at twalya. Magdala na rin po ng payong o kapote dahil baka maulan sa araw na iyon. Maraming salamat po.

Greg Bituin Jr.

participant, 142km Lakad Laban sa Laiban Dam, Nobyembre 2009

participant, 1,000 km Climate walk from Luneta to Tacloban, Oct2-Nov8, 2014

participant, French Leg ng Climate Walk from Rome to Paris, Nov-Dec 2015

participant, 135km Martsa ng Magsasaka, mula Sariaya, Quezon to Manila, April 2016

participant, 10km Walk for "Justice for Ating Guro" from DepEd NCR to Comelec, May 2016"

Kinagabihan bago ang araw na iyon ay dumalo ang inyong lingkod sa pagtitipon sa Our Lady of Loreto Parish sa Sampaloc, Maynila para sa isang misa, pagtutulos ng kandila, at maikling programa hinggil sa panawagang huwag mailibing si Marcos sa Libingan ng mga Bayani. Nagsimula ang misa ng ikaanim ng gabi sa isang tuklong (kapilya) sa gilid ng Simbahan ng Loreto, at sa pasilyo niyon naganap ang pagtutulos ng kandila at pagsasabi ng karamihan kung sinong martir, pinahirapan at nangawala noong panahon ng batas-militar ang kanilang inaalala. Nagkaroon din ng ilang power point presentation hinggil sa mga naganap noong martial law, at pagkukwento rin ng ilang dumalo hinggil sa mga nangyari noon.

Agosto 31, 2016, nagsimulang maglakad ang inyong lingkod ng ganap na ika-6:15 ng umaga sa Bantayog ng mga Bayani, at nakarating sa Korte Suprema ng bandang ika-8:45 ng umaga. Ang ruta kong dinaanan ay ang kahabaan ng Quezon Avenue sa Lungsod Quezon, sa Welcome Rotonda, sa España Blvd., at lumiko ako sa Lacson Ave. papuntang Bustillos, Mendiola, Legarda, Ayala Bridge, Taft Ave., hanggang makarating ng Korte Suprema sa Padre Faura St., sa Maynila.

Nang makarating ako roon ay naroon na ang dalawang panig - ang grupong anti-Marcos at ang grupong maka-Marcos. May mga nagtatalumpati na at may mga sigawan. Hanggang sa pumagitna na rin ang mga pulis upang hindi magkagulo. Bandang ika-11 ng umaga ay natapos na ang programa ng panig ng mga anti-Marcos burial, at kasunod nito ay ipinarinig na sa malakas na speaker mula sa Korte Suprema ang oral argument sa loob. Kaya kasama ng ilang mga kaibigan mula sa human rights, tulad ng FIND (Families of Victims of Involuntary Disappearances) at CAMB-LNMB (Coalition Against the Marcos Burial in Libingan ng mga Bayani), kami'y nakinig ng mga talumpati. Bandang ikalawa ng hapon nang ako'y magpasyang umalis dahil may ilan pang gawaing dapat tapusin.

Maaaring may magtanong, "Bakit kailangan mong maglakad?" Na sasagutin ko naman ng ilang mga dahilan.

Kailangan kong lakarin iyon, hindi dahil walang pamasahe, kundi ipakitang ang paglalakad ay isa ring anyo ng pagkilos na makabuluhan, at isa ring anyo ng pakikibaka na hindi lamang rali o paghahawak ng armas.

Tulad ng mga nasamahan kong lakaran noon, nais kong ipakita sa taumbayan ang kahalagahan ng mga isyung dapat nilang huwag ipagsawalang bahala. Tulad ng isyu ng paglilibing sa dating Pangulong Marcos. Kapag inilibing siya sa Libingan ng mga Bayani, natural na maituturing siyang bayani, kahit siya ay pinatalsik ng taumbayan dahil sa kanyang kalupitan noong panahon ng diktadura. Ayaw nating basta na lamang mababoy ang kasaysayan, o mabago ito dahil pinayagan ang pagpapalibing sa kanya sa Libingan ng mga Bayani.

Kahit na sabihin pa ng iba na wax na lamang at hindi na ang katawan ni Marcos ang ililibing sa Libingan ng mga Bayani, makakasira pa rin ito sa imahen ng Pilipinas bilang siyang nanguna sa people power na naging inspirasyon ng iba pang bansa upang ilunsad din ang kanilang sariling bersyon ng people power.

Dapat ngang sundin na lamang ang hiling noon ni Marcos na ilibing siya sa tabi ng kanyang ina sa Ilokos, at hindi pa magagalit ang mamamayan. Ito marahil ang mas maayos na libing na marapat lamang kay Marcos na pinatalsik ng taumbayan.

Hindi ako maka-Ninoy o makadilawan, kaya ang isyung ito para sa akin ay hindi tungkol kay Marcos o kay Ninoy, o sa maka-Marcos o maka-Ninoy. Ako'y nasa panig ng hustisya sa mga nangawala noong martial law na hanggang ngayon ay hindi pa nakikita. Ako'y nasa panig ng mga ulilang hindi pa nakikita ang bangkay ng kanilang mga kaanak. Ako'y aktibistang dalawang dekadang higit nang kumikilos para sa uring manggagawa at masa ng sambayanan, na karamihan ng aming mga lider ay pinahirapan noong panahon ng diktadurang Marcos.

Patuloy akong maglalakad bilang isang uri ng pagkilos upang manawagan para sa katarungan sa mga biktima ng martial law na hindi na dapat maulit sa kasaysayan.

Narito ang kinatha kong tula hinggil sa isyung ito na may walong pantig bawat taludtod:

sa bayan ng magigiting

diktador ay ililibing

papupurihang bayani

masa'y nanggagalaiti

di bayani ang diktador

sabi nilang nagmamaktol

bakit muling ililibing

ang dati nang nakalibing

sa lalawigang Ilokos

ng tatlong dekada halos

ngunit masa'y tumatanggi

kung Libingan ng Bayani

si Makoy ay ililibing

di payag, iiling-iling

mga bayaning nabaon

baka mag-alisan doon

"ayaw naming makasama

ang kumawawa sa masa

daming nawala, tinortyur

sa panahon ng diktador

di siya isang bayani

huwag sa aming itabi!"

Ang tulang "Imperyalismo" ni Jose Corazon de Jesus

ANG TULANG "IMPERYALISMO" NI JOSE CORAZON DE JESUS

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Pananakop ng isang malaking bansa sa isa pang bansa ang imperyalismo, di pa sa pisikal na kaanyuan nito kundi kahit na sa pang-ekonomyang patakaran. At sa panahon ng makatang Jose Corazon de Jesus, na panahon ng mga Kano sa atin, ay kumatha siya ng tulang pinamagatan niyang "Imperyalismo", na nalathala noong Enero 6, 1923 sa pahayagang Taliba. Muli itong nalathala sa aklat na Jose Corazon de Jesus: Mga Piling Tula, na pinamatnugutan ni Virgilio S. Almario, na nasa pahina 163-164 ng aklat.

Halina't namnamin at pagnilayan natin ang tulang "Imperyalismo":

IMPERYALISMO

Jose Corazon de Jesus

"Washington D.C. (Nob. 30) - Maraming pahayagan dine ang nagsasabi na hindi dapat palayain ang mga Pilipino sapagkat hindi pa edukado at tinitiyak nila na hindi magkakaroon ng independensiya hangga't di marunong ng Ingles ang lahat ng Pilipino."

Ingles naman ngayon itong salitaan,

lalo pang lumayo yaong Kasarinlan;

matuto ng Ingles itong Kapuluan,

mawalan ng wikang katuubo't mahal;

mag-Amerikano sa kaugalian,

mag-Amerikano pati kabastusan,

mag-Amerikano gayong hindi naman,

isang utos itong napakahalimaw!

Piliting ang bayan, nang upang lumaya'y

papagsalitain ng di niya wika:

Imulat ang mata sa kilos masagwa,

edukahin tayong parang gagong bata.

Ito'y gawa lamang noong mga bansa

na lubhang salbahe, makamkam, masiba!

Walang katuwiran ang may ganyang diwang

ululin ang bayan sa pangakong pawa.

At hindi ba Ingles itong aming bayan?

Tingnan at kay buti na naming magnakaw,

tingnan at kay buting umestapa diyan,

tingnan at kay galing sa panunulisan.

Noong araw baga, kami'y mayr'on niyan,

noong araw baga'y may sistemang ganyan?

Iya'y edukasyong aming natutuhan

sa iingles-ingles na dito'y dumatal!

Noong araw kami, sa isang araro'y

ilagay ang k'walta at may tatrabaho;

ngunit ngayon, gawin ang sistemang ito

at tagay ang k'walta pati araro mo.

Kung tunay man kaming mga Pilipino,

natuto't bumuti sa Amerikano,

ang Amerikano ay nagdala rito

ng sama rin naman ng mga bandido.

Pipilitin ngayong matuto ng Ingles

ang Bayang ang nasa'y Paglayang matamis;

pipilitin ngayong dila'y mapilipit

nitong mga taong dila'y matutuwid;

pipilitin ngayong kami ay mapiit

hangga't di matuto na umingles-ingles;

saka pagkatapos, pipintasang labis,

inyong sasabihing kami'y batang paslit!

Tarantado na nga itong daigdigan!

Tarantado na nga itong ating bayan!

Kung ano-ano na iyang kahilingan,

sunod ke te sunod na animo'y ugaw!

Kung ayaw ibigay iyang Kasarinlan,

tapatang sabihin, na ayaw ibigay.

Pagkat dito'y inyong kinakailangan

maging dambuhala ng pangangalakal!

Ni walang katwirang dito ay magtaning

ang sinumang bansang dumayo sa amin,

walang bayang api ni bayang alipin

at hindi katwiran na kami'y sakupin!

Kung bagamat ito'y natitiis namin,

sapagkat ang Oras ay di dumarating!

Nagtitiis kami't umaasa pa rin

na ang Amerika'y hindi bansang sakim!

Ayon sa Merriam Webster Dictionary, ang kahulugan ng imperyalismo o imperialism ay: (a) a policy or practice by which a country increases its power by gaining control over other areas of the world; (b) the effect that a powerful country or group of countries has in changing or influencing the way people live in other, poorer countries.

Ayon naman sa Cambridge Dictionary, ang kahulugan ng imperyalismo o imperialism ay: the attempt of one country to control another country, esp. by political and economic methods.

Sa English-Tagalog Dictionary ni Fr. Leo English, ang imperialism ay: (noun) an imperial system of government. Ang imperialist ay: a person who favors imperialism. At ang imperial naman ay: of or having to do with an empire or its ruler: Ukol sa imperyo o emperador.

Ayon naman sa UP Diksiyonaryong Filipino, ang imperyalismo ay: patakaran sa pagsakop ng isang bansa o imperyo sa ibang bansa o teritoryo; pag-impluwensiya o pagkontrol ng isang bansa sa mahina at mahirap na bansa sa pamamagitan ng kalakalan, diplomasya, o katulad.

Sa Encyclopedia Britannica naman ay ganito ang pakahulugan ng imperialism: Imperialism, state policy, practice, or advocacy of extending power and dominion, especially by direct territorial acquisition or by gaining political and economic control of other areas. Because it always involves the use of power, whether military force or some subtler form, imperialism has often been considered morally reprehensible, and the term is frequently employed in international propaganda to denounce and discredit an opponent’s foreign policy. (Ang imperyalismo, patakarang pang-estado, kalakaran, o adbokasiya ng pagpapalawak ng kapangyarihan at pinamamahalaan, lalo na direktang pagsakop ng teritory o sa pagkontrol sa pulitika at ekonomiya ng iba pang lugar. Pagkat lagi rin itong gumagamit ng lakas, ito man ay pwersang militar o ilang tusong pamamaraan, itinuturing ang imperyalismo na maganda nga ngunit pagsisisihan mo, at kadalasang ginagamit din ang termino sa mga pandaigdigang propaganda upang tuligsain at wasakin ang patakarang panlabas ng kaaway. - sariling salin ng may-akda).

Kung babaybayin natin ang kasaysayan, ang imperyalismo noong mga panahong sinauna ay malinaw, dahil sa papalit-palit ng imperyo. 

Ayon sa rebolusyonaryong si Vladimir Lenin, ang imperyalismo ang pinakamataas na antas ng kapitalismo. Binanggit niyang may limang yugto ang imperyalismo, at ito'y ang mga sumusunod: (1) nalikha ang konsentrasyon ng produksyon at puhunan sa mataas na yugtong nakalikha ng mga monopolyong may malaking papel sa buhay-pang-ekonomya; (2) ang pagsasama ng pamumuhunan ng bangko sa pang-industriyang pamumuhunan, at ang paglikha ng oligarkiyang pinansyal sa batayan ng nabanggit na "pinansyang kapital"; (3) ang pagluluwas ng puhunan na kaiba sa pagluluwas ng mga kalakal na may natatanging kahalagahan; (4) ang pagbuo ng mga internasyonal na monopolyo kapitalistang asosasyon na pinaghahatian ang yaman ng mundo para sa kanila, at (5) ang ganap na pagkakahati ng buong daigdig sa pagitan ng mga pinakamakapangyarihang kapitalistang bansa. Ang imperyalismo ay kapitalismong nasa yugto ng pag-unlad at kung saan nabubuo ang pangingibabaw ng monopolyo at pampinansyang puhunan; at napakahalaga ng pagluluwas ng puhunan; kung saan nagsimula na ang pagkakahati ng mundo sa mga pandaigdigang nagpopondo, at ganap nang nakumpleto ang pagkamkam ng mga kapitalistang bansa ng iba't ibang teritoryo sa daigdig. [mula sa [Lenin, Imperialism the Highest Stage of Capitalism, LCW Volume 22, p. 266-7.]

Kumbaga, hindi na ito simpleng bili-benta o buy and sell, kundi nakamit na ng kapitalismo ang bulto-bultong tubo sa pandaigdigan at ang sistemang ito na ang nagpapasya sa kung saan na patutungo ang mundo, sa pamamagitan na rin ng mga dambuhalang korporasyon. Ang labis na tubo't puhunan ng mga korporasyong ito, na nagmula sa pagsasamantala o pambabarat sa lakas-paggawa ng manggagawa, ay iniluluwas sa di pa gaanong maunlad na bansa kung saan kakaunti ang puhunan, mababa ang halaga ng lupa, lakas-paggawa at hilaw na materyales.

Sa ganitong pananaw ni Lenin, hindi lamang ito simpleng isyu ng dayuhang pananakop, at tanging sagot ay pagkamakabayan, dahil wala namang magagawa ang pagkamakabayan sa isyu ng puhunan at paggawa, sa isyu ng kapitalista't manggagawa. Tulad din maraming mga makabayang kapitalista ang nambabarat sa manggagawa. Sa loob ng pabrika halimbawa, na mas ang umiiral ay ang sistema ng sahod at tubo, at kahit lahat kayo ay makabayan, mananatiling barat ang makabayang kapitalista sa sahod, at maaaring mag-aklas ang makabayang Pilipino dahil sa baba ng sahod. Dahil kalikasan talaga iyon ng sistemang kapitalismo.

Sa tula ni Huseng Batute, nagsimula ang imperyalismo sa pagpapagamit ng wika ng mga kapitalistang mananakop, at pagbabalewala sa sariling wika ng mismong pamahalaang Pilipino. Ipinoprotesta niya ang wikang Ingles na ipinipilit sa atin upang unti-unting yakapin natin ang kulturang dayuhan, na magdudulo sa pagkawala naman ng sariling identidad o sariling katauhan. Gayunman, sa dulo ng tula ay umaasa pa rin naman siyang hindi sagad-sagaring kapitalistang ganid ang bansang Amerika.

Panahon iyon ng Amerikano sa bansa, na nang ginawa ang tula ay mahigit isang dekada pa bago maganap ang Ikalawang Daigdigang Digmaan. Namatay si Huseng Batute noong 1932, sa panahong siya ang kinikilalang Hari ng Balagtasan.

Mahalaga ang pagkakasulat ni Huseng Batute upang masilip natin kung ano ba ang imperyalismo sa kanilang panahon. Mas makabayan, at mas laban sa pananakop ng dayuhan. Kaiba ito sa pananaw ni Lenin na ang imperyalismo ang pinakamataas na yugto ng kapitalismo, pagkat nasa panahong mas umiiral pa ang piyudalismo sa bansa kaysa kapitalismo, dahil mayorya ng bansa ay agrikultural at hindi pa gaano noon ang industriya sa bansa.

Kaya bagamat nagkaroon na ng nobelang Banaag at Sikat na inilabas ng serye sa pahayagang Muling Pagsilang noong 1905 (at naisaaklat noong 1906) na sinulat ni Lope K. Santos na tumatalakay sa buhay at pakikibaka ng uring manggagawa sa Pilipinas, mayorya ng panahong iyon ay nabubuhay sa pagsasaka. Noong 1930, dalawang taon bago mamatay si Batute ay naitatag naman ang Partido Komunista ng Pilipinas (PKP) na nananawagan din ng pakikibaka laban sa imperyalismo. Kumbaga, tumagos man sa kamalayan ng mga Pilipino ang sosyalismo, o lipunan ng uring manggagawa, hindi ito agad maipagtatagumpay kung mayorya ay magsasaka.

Gayunpaman, mahalaga ang pagtalakay ni Batute sa tula pagkat isiniwalat niya ang kalapastanganan ng imperyalismo sa ating bansa noong kanyang panahon.

Paglalakbay upang saksihan ang LUA, isang tradisyunal na pagtula sa Batangas

PAGLALAKBAY UPANG SAKSIHAN ANG LUA, ISANG TRADISYUNAL NA PAGTULA SA BATANGAS
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Kailangan kong umuwi sa pista sa isang nayon sa Batangas sa Mayo 16 upang saksihan at kunan ng video ang isinasagawang LUA (binibigkas ng lu-wá) o pagbigkas ng tula mula sa tuklong (maliit na kapilya) kasabay ng prusisyon ng mga taganayon alay sa patron, at bibigkasin sa isinagawang entablado sa dulo ng nayon, at maglulua muli pagbalik na sa tuklong. Karaniwang ikaanim ng gabi nagsisimula ang prusisyon.

Ilang beses ko nang nagisnan ito mula pa nang ako'y bata pa habang nagbabakasyon sa nayon ng aking ama. Kaya malimit kong marinig noon na may lulua raw, at si ganito o si ganoon ang lulua. Ngunit noong isang taon ko lamang naisip na i-record ang tungkol sa LUA, ngunit noong panahong iyon ay wala pa akong kamera o cellphone camera na magagamit para i-record iyon. Kaya ngayong taon ko ito magagawa pagkat may cellphone camera ako na magagamit. Buti na lang at may gamit ako ngayon.

Sabi ng nakatatanda kong kapatid na babae, hindi lamang sa pista sa isang nayon sa Balayan mayroong naglu-LUA, kundi sa maraming bayan din tulad ng Taal at Nasugbu. Ayon pa sa kanya, alam ng mga nakaririnig noon kung saang bayan nagmula ang lua pag narinig na nila ang punto (o pagsasalitang may punto). May iba na taun-taon ay nagsusulat ng tula para bigkasin ng mga lulua, habang sa ibang bayan o nayon naman ay may nakahanda nang lua na bibigkasin na lamang.

Bilang isang makata at manunulat, tungkulin ko sa panitikan na ipalaganap at isalaysay ang mga ganitong pagtitipon lalo na't ito'y mahalagang bahagi ng ating panitikan. Nais kong isulat ang hinggil dito dahil wala pa akong nakita sa mga aklat-pampanitikan na nagsulat hinggil sa tradisyunal na pagtula sa Batangas, ang LUA, bagamat may naglagay na nito sa youtube ngunit walang anumang paliwanag. Nais ko itong gawan ng mahaba-habang sanaysay at pag-aaral.

Kailangan kong umuwi sa Mayo 16 para maisagawa ko ang saliksik, dahil kung hindi ko ito magagawa ngayon ay next year pa (2017) ko na ito magagawa. Doon muna ako tutuloy sa matandang bahay ng mga namayapa kong mamay, kung saan wala nang taong nakatira doon. At sa ulilang bahay na iyon magpapalipas ng isa o dalawang araw upang mapaghandaan pa ang saliksik na ito hinggil sa LUA ng Batangas.