Haka, Agos, Layag

BUKREBYU: TATLONG AKLAT NG SALIN NG MGA KWENTONG EUROPEANO

Tatlong aklat ng salin ng mga kwentong Europeano ang aking nabili nitong Disyembre. Ang una'y ang HAKA, European Speculative Fiction in Filipino na nabili ko noong Disyembre 11, 2021 sa Solidaridad Bookshop sa P. Faura St., sa Ermita, Maynila. Naisipan kong balikan ang dalawa pa upang makumpleto ang tatlong aklat ng salin. Kaya bumalik ako ng Disyembre 14, 2021 sa nasabing tindahan ng aklat upang bilhin ang AGOS, Modern European Writers in Filipino (na marahil dapat ay Modern European Writings in Filipino), at ang LAYAG, European Classics in Filipino.

Nang makita kong nasa wikang Filipino ang mga kwentong banyagang ito ay agad akong nagkainteres kaya nang magkapera'y aking binili dahil bihira lang ang mga ganitong aklat na wala sa iba pang bookstore. Kumbaga, pampanitikan na, nasa sariling wika pa. Kaya mas madali nang mauunawaan ang kwento. Magandang proyektong pangkultura ang pagsasalin.

Ang bawat aklat ay nagkakahalaga ng P250.00 bawat isa. Inilathala ng ANVIL Publishing at ng EUNIC (European Union National Institute of Culture) - Manila Cluster.

Ang HAKA, na may kabuuang 322 pahina, ay naglalaman ng labing-anim na kwento mula sa labingpitong manunulat; tiglalabing-apat na kwento naman ang AGOS, na may 232 pahina, at ang LAYAG, 216 pahina. Ang mga kwento sa HAKA ay isinalin nina Susana B. Borrero at Louise O. Lopez. Ang mga kwento sa AGOS ay isinalin ni Susana B. Borrero. Sa labing-apat na kwento sa LAYAG, labingdalawa ang isinalin ni Ellen Sicat, ang isa'y nina Ramon Guillermo at Sofia Guillermo, at ang isa pa'y ni Ramon C. Sunico.

Ang mga awtor sa HAKA ay sina Peter Schattschneider, Ian Watson, Hanus Seiner, Richard Ipsen, Joanna Sinisalo, Aliette de Bodard, Michalis Manolios, Peter Lengyel, Francesco Verso, Francesco Mantovani, Tais Teng, Stanilaw Lem, Pedro Cipriano, Zuzana Stozicka, Bojan, Ekselenski, Sofia Rhei, at Bertil Falk. Sa AGOS naman ay sina Alois Hotschnig, Veronika Santo, Eda Kriseova, Jaroslav Kaifar, Maritta Lintunen, Juli Zeh, Niviaq Korneliussen, Anthony Sheenard, Niccolo Ammaniti, Ubah Cristina Ali Farah, Wieslaw Mysliwski, Pavol Rankov at Nuria Barrios Fernandez. Habang sa LAYAG naman ay sina Stefan Sweig, Jaroslav Hasek, Emmanuel z Lesehradu, Karel Capek, Steen Steensen Blicher, Guy de Maupassant, Erich Kastner, Zsigmond Moricz, Luigi Pirandello, Henryk Sienkewicz, Janco Jessensky, Martin Kukucin, Ramon del Valle-Incian, at C.F.Ramuz.

Ang nagbigay ng Introduksyon sa HAKA ay ang Czech na si Julie Novakova, sa AGOS ay ang Pilipinong si Kristian Sendon Cordero, at sa LAYAG ay ang Czech na si Jaroslav Olsa Jr., sa salin ni Ellen Sicat. Ayon pa sa aklat, si Olsa, na siyang pumili ng mga kwento, ang kasalukuyang ambasador ng Czech Republic sa Pilipinas.

Sa LAYAG, dalawang nanalo ng Nobel Prize in Literature (hindi FOR Literature, batay sa aklat) ang nalathala ang kanilang kwento na isinalin ni Ellen Sicat. Ito'y ang Italyanong si Luigi Pirandello (1934 Nobel) at ang Polish na si Henryk Sienkewicz (1905 Nobel). Pitong beses naman naging nominado sa Nobel Prize in Literature subalit hindi nanalo kahit minsan ang Czech na si Karel Capek, na umano'y unang gumamit ng salitang robot sa literatura, ayon sa sci-fi author na si Isaac Asimov. 

Sa klase ng mga awtor na ito'y tiyak na dekalidad din ang mga akda nilang isinalin. Kaya nakakasabik basahin ang kanilang mga kwento.

Kaya minarapat kong bilhin at ibilang sa munti kong aklatan bilang mga collectors' item ang tatlong mahahalagang koleksyon ng mga kwentong ito. Upang mapayabong pa ang pagkaunawa sa ibang kultura. Upang matuto pa sa paraan ng pagkukwento nila. Upang mabigyang inspirasyon ang sariling panulat. Upang mapaunlad pa at maitaguyod ang wikang Filipino.

Kung mabibigyan ako ng pagkakataon ay nais ko ring maging bahagi sa ganitong proyektong pagsasalin at magsalin ng iba pang kwento mula sa Ingles tungo sa wikang Filipino bilang aking ambag sa pagpapayabong pa ng kultura para sa lalong pagkakaunawaan at pagkakapatiran sa daigdig. Lalo na kung may mga kwento sila tungkol sa buhay ng mga manggagawa, unyonista, at magsasaka sa kani-kanilang bansa.

HAKA, AGOS, LAYAG

sa haka ko'y naglalayag sa agos ng kawalan

yaring guniguning di madalumat ang kung saan

samutsaring kwento mula sa ibang kabihasnan

ang isinalin sa atin upang maunawaan

paano nga ba maglayag sa pag-agos ng haka

kung sakali namang walang laman yaring bituka

makakalangoy ba sakaling tumaob ang balsa

at makaahon sa mabatong alon sa umaga

nagpapatianod ang katawan sa mga agos

upang lumayo sa nakikitang kalunos-lunos

na kalagayan ng mga dalitang pawang kapos

sa pag-irog ng mahal na bayang naghihikahos

matapos ko pa kaya ang mahabang paglalayag

kung sa pagragasa ng alon ay napapapitlag

mga salita'y isinalin upang magpahayag

sa pagbubukangliwayway ay matanaw ang sinag

- gregoriovbituinjr.

12.29.2021

Ang plant-based menu sa COP26

ANG PLANT-BASED MENU SA COP26 AT ANG KAUGNAYAN NITO SA CARBON FOOTPRINT

Saliksik, sanaysay at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Upang mabawasan diumano ang carbon footprints ng mga pagkain sa COP26, inihanda ng mga organisador nito ang plant-based menu o yaong mga pagkaing mula sa halaman, tulad ng mga gulay.

Ayon sa inews.co.uk: "The winter squash lasagne, made with glazed root vegetables and vegan cheddar, has been listed as having 0.7kg CO2 equivalent emissions, while the kale pasta, made with spelt fusilli and field mushrooms, comes in at 0.3kg of CO2." Masyadong teknikal pag hindi mo nauunawaan ano ba itong carbon foot prints.

Sa theguardian.com naman: "Plant-based dishes will dominate the menu at the COP26 climate conference, where 80% of the food will be from Scotland. The low-carbon menu includes 95% British food, especially locally sourced Scottish produce, and each menu item has an estimate of its carbon foorprint, "helping attendees make climate-friendly choice."

Nakasaad naman sa greenqueen.com.hk: "Another plant-based dish on the menu is an organic spelt whole-grain penne pasta, which comes with a tomato ragu sauce, kale, and oatmeal-based crumble on top. It's the most carbon-friendly of all, requiring only 0.2 kilograms of CO2 to produce."

Subalit ano nga ba itong tinatawag na carbon footprint, at alalang-alala ang mga organisador nito? Ano ang epekto ng carboon footprint sa atin? At ano ang kaugnayan nito sa ating kinakain?

Ayon sa Oxford dictionary, ang carbon footprint ay "the amount of carbon dioxide and other carbon compounds emitted due to the consumption of fossil fuels by a particular person, groups, etc." Sa Wikipedia, "A carbon footprint is the total greenhouse gas emissions caused by an individual, event, organization, service, place or product, expressed as carbon dioxide equivalent."

Ayon naman sa World Health organization (WHO), "a carbon footprint is a measure of the impact your activities have on the amount of carbon dioxide (CO2) produced through the burning of fossil fuels and is expressed as a weight of CO2 emissions produced in tonnes.

Teka, ang carbon foorprint ay may direktang relasyon sa pagsusunog ng fossil fuel, at walang pagbanggit sa pagkain. Kaya ano ang relasyon ng carbon footprint sa ating kinakain, tulad ng gulay at karne? Ang nakalap na balita at ang kahulugan sa diksyunaryo ay hindi pa natin mapagdugtong. Kailangan pang magsaliksik.

Sa website ng Center for Sustainable Systems ay may ganitong paliwanag: "A carbon footprint is the total greenhouse gas (GHG) emissions caused directly and indirectly by an individual, organization, event of product. It is calculated by summing the emissions resulting from every stage of a product or service's lifetime (material production, manufacturing, use, and end-of-life). Throughout a product's lifetime or life cycle, different GHGs may be emitted, such as carbon dioxide (CO2), methane (CH4), and nitrous oxide (N2O), each with a greater or lesser ability to trap heat in the atmosphere. These differences are accounted for by the global warming potential (GWP) of each gas, resulting in a carbon footprint in units of mass of carbon dioxide equivalents (CO2e).

Ayon pa rin sa nasabing website, hinggil sa pagkain bilang pinagmumulan ng emisyon:

- Food accounts for 10-30% of a household's carbon footprint, typically a higher portion  in lower-income household. Production accounts for 68% of food emissions, while transportation accounts for 5%.

- Food production emissions consist mainly of CO2, N2O, and CH4, which result primarily from agricultural practices.

- Meat products have larger carbon footprints per calorie than grain or vegetable products because of the inefficient conversion of plant to animal energy and due to CH4 released from manure management and enteric fermentation in ruminants.

- Ruminants such as cattle, sheep, and goats produced 179 million metric ton (mmt) CO2e of enteric methane in the US in 2019.

- In an average US household, eliminating the transport of food for one yar could save the GHG equivalent of driving 1,000 miles, while shifting  to a vegetarian meal one day a week could save the equivalent of driving 1,160 miles.

- A vegetarian diet greatly reduces an individual's carbon footprint, but switching to less carbon intensive meats can have a major impact as well. For example, beef's GHG emissions per kilogram are 7.2 times greater than those of chicken.

Sa madaling salita, may bakas ng karbon sa ating kinakain. Ibig sabihin, may inilalabas tayong nakakapag-ambag sa emisyon sa atmospera. Sa paanong porma? Sa pagluluto na lang, may fossil fuel tayong sinusunog sa anyo ng gasul o LPG. Sa paghahatid ng mga produktong gulay mula sa lalawigan patungo sa kalunsuran, may gasolinang sinusunog sa sasakyan.

Mas malaki rin ang carbon footprint ng karne kaysa gulay. Dahil mas magastos ang patabaing baka at baboy kung ikukumpara sa gulay. Pati ang lakas-paggawa ng mangangatay ng hayop ay mas malaki kaysa pagpitas ng gulay. Kaya mas malaki ang carbon footprint ng mga karne kaysa gulay.

Ito ang simple kong pagkaunawa kaya plant-based ang inihahandang pagkain sa COP26 upang mas mababa ang carbon footprint na maiaambag ng mga delegado sa atmospera. At ito rin ang ating itinataguyod upang di lalong lumala pa ang pag-iinit ng klima.

Sa puntong ito, nais kong buodin ang munting talakay na ito sa pamamagitan ng tula:

PAGKAIN AT BAKAS NG KARBON

paano ba uunawain ang bakas ng karbon

o carbon footprint sa mga pagkain natin ngayon 

dapat talagang mabatid ang mga eksplanasyon

upang alam din natin ang gagawin at solusyon

ang carbon footprint ang sukat ng emisyon sa ere

o usok sa atmosperang di makita't masabi

dahil sa pagsunog ng fossil fuel na kayrami

dahil din sa mga coal plants na sadyang malalaki

carbon footprint yaong total ng greenhouse gas emission

dahil sa kagagawan ng tao, organisayon

dahil din sa aktibidad ng mga korporasyon

sa baytang ng paglikha ng produkto'y may emisyon

subalit may carbon footprints din sa pagkain natin

lalo pa sa mga alagang hayop at pananim

mabuting sa bakuran mo manggaling ang pakain

kaysa mula sa ibang lugar sa iyo dadalhin

kumpara sa gulay, mas malaki ang carbon footprint

ng mga karne, ng mga hayop na patabain

kaya sa COP26, gulay na ang hinahain

na malapit lang sa lugar ng pulong ang pagkain

dapat nating maunawaan, talagang masapol

fossil fuel ay sinusunog sa anyo ng gasul

o L.P.G., o natipong kahoy na pinalakol

upang gawing panggatong, makabuo ng espasol

sa munti kong pang-unawa, naibahagi nawa 

ang mga kaalamang dapat mabatid ng madla

pag-isipang mabuti ang ganitong nagagawa

na sistemang ito'y dapat palang baguhing kusa

Mga pinaghalawan:

https://www.theguardian.com/environment/2021/oct/23/cop26-menu-plant-based-dishes-scottish-food

https://www.greenqueen.com.hk/cop26-climate-change-menu/

https://www.veganfoodandliving.com/news/cop26-menu-sustainability-local-plant-based-food/

https://www.republicworld.com/world-news/uk-news/cop26-menu-to-focus-on-plant-based-dishes-to-help-attendees-make-climate-friendly-choices.html

https://inews.co.uk/inews-lifestyle/food-and-drink/cop26-low-carbon-plant-focused-menu-made-with-local-food-will-measure-emissions-of-each-dish-1265977

https://css.umich.edu/factsheets/carbon-footprint-factsheet

Paghahanap sa pangalan ng bagyo

ANG PAGHAHANAP SA PANGALAN NG BAGYONG NAGPABAGSAK NOON SA MGA POSTE NG KURYENTE SA ALABANG

Munting sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Higit isang oras ko nang natapos ang tula kong pinamagatang "Bantang Pag-ulan" nang naisip ko itong rebisahin dahil sa isang taludtod na mukhang mali ang datos. Wala, naisip ko lang sulatin ang tulang iyon. Nailagay ko na sa pesbuk at blog, subalit kailangan talagang baguhin.

Doon kasi sa ikatlong taludtod ng ikaapat na saknong ng aking tula ay nakasulat ang bagyong "Milenyo'y manalasa" at kasunod noon ay "higit sanlinggo kaming walang trabaho talaga". Mukhang hindi akma ang ikatlo't ikaapat na taludtod ng pang-apat na saknong.

"mga poste'y bagsakan nang Milenyo'y manalasa

higit sanlinggo kaming walang trabaho talaga"

Kung "Milenyo", as in millenium, wala na ako sa trabaho ko dati nang mag-milenyo o taon 2000, panahon ni Erap, ang millenium president. Kaya naisip ko, mali yata ang inilagay kong pangalan ng bagyo, nang higit isang linggo kaming nawalan ng trabaho. Kaya nagsaliksik ako kung ano talaga ang pangalan ng bagyo. Nagbagsakan kasi noon ang mga poste ng kuryente dahil sa bagyo, na parang Siling, Biling, Duling, basta may ling, dahil sa salitang darling.

Nagtrabaho ako noon bilang regular machine operator sa edad na 20 sa Precision Engineered Components Corporation (PECCO) sa Alabang, Muntinlupa. Nagtagal ako roon ng tatlong taon, mula Pebrero 1989 hanggang magpasya akong mag-resign noong Pebrero 1992 upang makapag-aral muli. Tutal, bata pa naman ako. Nakuha ako sa trabaho ko bilang machine operator matapos ang anim-na-buwan bilang iskolar ng elektroniks sa Hanamaki-shi, Iwate-ken, sa bansang Japan, mula Hulyo 1988 hanggang Enero 1989.

Natatandaan ko, nilakad ko noon mula Sukat hanggang Alabang nang magbagsakan ang mga poste ng kuryente sa kahabaan ng isang bahagi ng South Superhighway. Ang pabrika namin ay hindi makikita sa labas, kundi dadaan muna kami sa gate ng pabrikang Kawasaki bago makarating sa gate ng PECCO. Humigit kumulang tatlong kilometro rin ang nilakad ko mula sa babaan ng dyip biyaheng Pasay-Rotonda sa Sukat SLEX tungong PECCO. Umuuwi pa ako noon sa Sampaloc, Maynila.

Hinanap ko sa internet ang pangalan ng bagyong nagpabagsak sa maraming poste ng ilaw kaya nawalan kami ng higit isang linggong trabaho upang mas maitama ko naman ang pangalan ng bagyo sa aking tula. Tiyak, hindi Milenyo ang pangalan niyon, na nauna kong naisulat. Baka may magsuri ng aking tula, at ng pangalan ng bagyo, hindi magtugma. Nakakahiya.

Sa talaan ng mga bagyo noong 1990, iisa ang mabigat na pangalan, ang bagyong Ruping noong 1990. Bagamat ang Bising ay tumama sa bansa noong Hunyo 1990 ngunit malayo sa Alabang. 

Halos kalilipat ko lang ng bahay sa Alabang, at nagustuhan ko ang inupahan kong kwarto malapit sa ilog, bandang kalagitnaan o ikatlong bahagi ng 1990. Dahil Enero 1, 1991 ay ika-25 anibersaryo ng kasal ng aking ama't ina. Kaya kung Nobyembre 1990 si Ruping, tiyak hindi ako titira sa malapit sa ilog dahil tiyak apaw iyon.

Ang bagyong Diding naman ay naganap matapos ang pagsabog ng Mount Pinatubo noong Hunyo 1991. Ito ang dahilan upang umalis ako sa tirahan ko sa tabing ilog sa Alabang dahil umapaw ang ilog at nabasa ang aking mga kagamitan. Hindi iyon ang nagpabagsak ng mga poste mula Sukat hanggang Alabang, dahil hindi na nga ako nanggagaling sa Sukat pag papasok sa trabaho kundi sa Alabang na.

Ang bagyong Uring naman ay tumama sa rehiyon ng Bisaya noong Nobyembre 1991 kaya hindi iyon. Pebrero 1992 ay nag-resign na ako sa trabaho. Kaya alin sa mga bagyong iyon ang nagpabagsak sa mga poste ng kuryente mula Sukat hanggang Alabang? Hanggang maisipan kong may 1989 pa nga pala.

Hanggang sa mabasa ko ang hinggil sa bagyong Saling. Ayon sa ulat, "In the Philippines, typhoon Saling left hundreds of thousands homeless and killed 58 people. Power outages were extensive in the Manila region." Iyon na, ang bagyong Saling noong Oktubre 12, 1989 ang nagpabagsak sa mga poste ng kuryente. Kaya naglakad ako mula Sukat hanggang sa aming pabrika noon. Wala pang cellphone noon. Maraming salamat at siya'y aking natagpuan. Napakahalaga talagang makita siya upang magtama ang datos sa tula. Dalawang taludtod na dapat magtugma.

"mga poste'y bagsakan nang Saling ay manalasa

higit sanlinggo kaming walang trabaho't natengga"

Kaya nabuo ko na ang tamang pangalan ng bagyo sa aking tula sa ikaapat na saknong. Narito ang kabuuan ng aking tula:

BANTANG PAG-ULAN

nagdidilim muli ang langit, may bantang pag-ulan

agad naming tinanggal ang mga nasa sampayan

hinanda ang malalaking baldeng pagsasahuran

ng tubig sa alulod, pambuhos sa palikuran

maririnig muli ang malalakas na tikatik

sa mga yero habang nagmumuning walang imik

sana dumating ay di naman bagyong anong bagsik

na sa lansangan magpaanod ng basura't plastik

kayrami kong danas sa bagyong nakakatulala

konting baha sa amin, España'y baha nang sadya

lubog ang Maynilad, tabing City Hall ng Maynila

lestospirosis nga'y batid na noong ako'y bata

naranasan ang Ondoy, nakita ang na-Yolanda

na pawang matitinding bagyong sadyang nanalanta

mga poste'y bagsakan nang Saling ay manalasa

higit sanlinggo kaming walang trabaho't natengga

nagbabanta muli ang ulan, kaydilim ng langit

habang kaninang tanghali lang ay napakainit

nagbabago na ang klima, climate change na'y humirit

dapat paghandaan ang kalikasang nagngingitngit

- gregoriovbituinjr.

10.17.2021

Bukrebyu: Ang Balarila ng Wikang Pambansa ni Lope K. Santos

BUKREBYU: ANG BALARILA NG WIKANG PAMBANSA NI LOPE K. SANTOS
Maikling sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Tuwang-tuwa akong nabili ang aklat na Balarila ng Wikang Pambansa ni Lope K. Santos. Bihira lang ang magkaroon ng mahalagang aklat na ito, na sa madalas kong paglilibot sa mga book store ay wala nang makikitang ganito. 

Buti na lamang at muli itong inilathala ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) sa pakikipagtulungan sa Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining (NCCA) noong 2019 bilang isang proyekto sa Aklat ng Bayan. Ang Aklat ng Bayan, ayon sa aklat, "ay isang pangmatagalang proyekto ng KWF na layuning isulong ang "Aklatan ng Karunungan" (Library of Knowledge) na magtatampok sa Filipino bilang wika ng pagkatha at saliksik."

Nabili ko ang aklat na ito mula sa katas ng isa kong artikulong inilathala ng Cultural Center of the Philippines (CCP) sa kanilang publikasyong Ani, kaya sa pagdalaw ko sa makasaysayang Solidaridad Bookshop sa Ermita, Maynila ay hindi ko na pinakawalan pa ang aklat na ito. Dahil naisip kong bihira lang ang nagkakaroon ng ganitong aklat. Nabili ko ang aklat noong Hunyo 3, 2021 sa halagang animnaraang piso (P600.00).

Ang sukat ng nasabing aklat ay 7" x 10" at ang kapal nito ay 1 at 1/4". Naglalaman ito ng mga pahinang Roman numeral na 42 at Hindu Arabic numeral na 496, na sa kabuuan ay 538 pahina.

Pinasimulan ang aklat sa mahabang talakay ni Galileo S. Zafra, na pinamagatang "Si Lope K. Santos at ang kanyang Palatuntunang Pangwika" mula pahina Xi hanggang XLI. Dito'y tinalakay rin niya ang talambuhay ni LKS hanggang sa isulat nito ang Balarila ng Wikang Pambansa.

Ang Unang Bahagi ng aklat ay binubuo ng mga sumusunod na kabanata:

I. Balarila ng Wikang Pambansa, p.8

II. Ang Palatitikan, p.12

III. Ang mga Pantig, p.23

Iv. Palabuuan ng mga Salita, p.28

V. Mga Sangkap ng Pananalita, p.35

VI. Ang Palagitlingan, p. 40

VII. Ang Palatuldikan, p. 66

VIII. Ang Baybaying Pilipino, p. 95

IX. Ang mga Pang-angkop, p. 105

Ang Ikalawang Bahagi naman ay binubuo ng mga sumusunod na kabanata:

Ang Palasurian (Analogy), p. 111

X. Ang mga Pantukoy, p. 112

XI. Ang Pangngalanp. 120

XII. Ang Pang-uri, p. 167

XIII. Ang mga Panghalip, p. 234

XIV. Ang Pandiwa, p. 253

XV. Ang Pandiwari, p. 397

XVI. Ang Pang-abay, p. 402

XVII. Pang-ukol, p. 444

XVIII. Ang Pangatnig, p. 451

XIX. Ang Pandamdam, p. 470

Sa dulo ng aklat, mula p. 476 ay may kabanatang Mga Dagdag na Panutuhan, kung saan kasunod niyon ang Appendix A, B, at C.

Mapapansing mahahabang pahina ang inukol sa pagtalakay sa Kabanata XII na may 67 pahina at sa Kabanata XIV na may 144 pahina, patunay ng pinag-ukulan ng panahon at pananaliksik ang mayabong na pagtalakay hinggil sa Pang-uri at Pandiwa. Bagamat ang ibang maiikling kabanata ay kasinghalaga rin naman ng mga nabanggit.

Sa mga pagtalakay ay nagbibigay ng halimbawa si LKS upang mas magagap pa ng mambabasa o mag-aaral ng wika kung paano ba ito ginagamit.

Isa sa mga nagustuhan ko ang pagtalakay sa Titik m ng Kabanata VI hinggil sa Palagitlingan, na tumutukoy sa paggamit ng gitling sa panlaping ika (na madalas ay mali ang pagkakagamit ng ilan nating kababayan sa kasalukuyan, tulad ng ika-5 ay nilalagyan ng gitling kapag ginawang salita, ika-lima, na mali).

(m) Kung gamit sa pagbilang ng mga nagkakasunud-sunod sa hanay, at ang bilang ay di mga salita kundi mga titik-bilang o tambilang (numero-figure). Gaya ng: 

ika-8 ng umaga; ika-10 n.t.; ika-11 n.g.

ika-28 ng Pebrero; ika-13 ng Agosto; ika-25 ng Disyembre

tuntuning ika-4, kabanatang ika-12; ika-20 pangkat

Kung ang mga bilang ay salita, pinagkakabit na nang walang gitling. Gaya ng:

ikawalóng oras; ikasampú't kalahati; ikalabing-isá

ikadalawampú't walo ng Pebrero; ikalabintatló ng Agosto

tuntuning ikaapat; kabanatang ikalabindalawá

Mapapansing ginamitan pa niya ng tuldik ang mga halimbawa. Sadyang pinag-ukulan ng pansin ang paggamit ng gitling na binubuo ng dalawampú't siyam na pahina.

Sa kabuuan, ang aklat na ito ay isang kayamanang maituturing ng tulad kong makata't manunulat upang lalo pang mapahusay ang pagsusulat ng mga kwento, sanaysay at tula

Ibahagi natin ang mga kaalamang ito. Inirerekomenda ko ito sa mga mag-aaral, mga manunulat, kwentista, mandudula, kompositor, makata't mananalaysay, mga mananaliksik sa wika, at sa kapwa palaaral sa wikang pambansa. At ang munting pagtalakay na ito'y isa nang ambag at magandang pambungad ngayong Agosto bilang Buwan ng Wika.

08.20.2021